વિજયનગર સામ્રાજ્ય

મધ્યકાલીન ભારતના પ્રાંતિય રાજ્યો

Immy's Academy · History Notes

પરિચય

• 13મી સદી પછી (ફિરોઝ શાહ તુઘલકના શાસનકાળની આસપાસ), આંતરિક નબળાઈઓને કારણે દિલ્લી સલ્તનતનું વિઘટન શરૂ થયું.
• આ સમયગાળા દરમિયાન, કેટલાક પ્રાંતીય શાસકોએ સલ્તનતના શાસનમાંથી સ્વતંત્રતા જાહેર કરી અને મોટી સંખ્યામાં પ્રાદેશિક રાજ્યો ઉભા થયા.
• વિજયનગર અને બહમાની રાજ્યની સ્થાપના અનુક્રમે હરિહર અને બુક્કા અને અલાઉદ્દીન હસન બહમાન શાહ જેવા પ્રાંતીય અધિકારીઓ દ્વારા સત્તા પર કબજો મેળવવાનું પરિણામ હતું.
• તે જ રીતે, ગુજરાત, માળવા, બંગાળ અને જૌનપુર જેવા સુલતાનતો પણ શક્તિશાળી પ્રાંતીય રાજ્યો તરીકે ઉભરાયા.

વિજયનગર સામ્રાજ્ય

• 4 રાજવંશો – સંગમ, સુલુવ, તુલુવ અને અરવિદુ – એ 1336 થી 1565 ઈસવી સુધી વિજયનગર પર શાસન કર્યું, ત્યારબાદ રાજવંશનું વિઘટન થયું. વિજયનગરના ઈતિહાસના સ્ત્રોતો – પુરાતત્વીય, સાહિત્યિક અને સિક્કાશાસ્ત્ર છે.

માહિતીના સ્ત્રોત

• કૃષ્ણદેવરાયનુ આમુક્તામલ્યાદા, ગંગાદેવીનું મદુરાવિજયમ અને અલ્લાસાની પેડ્ડન્નાનું મનુચરિતમ આ સમયગાળાની મહત્વપૂર્ણ સ્થાનિક સાહિત્ય કૃતિઓ છે.
• આ સમયગાળાના વિદેશી મુસાફરો – ઇબ્ન બત્તૂતા (મોરોક્કો), નિકોલો ડી કોન્ટી (વેનિશિયન), અબ્દુર રજ્જાક (પર્શિયન) અને ડોમિંગો પેઝ (પોર્ટુગીઝ). તેમણે સામ્રાજ્યની સામાજિક-આર્થિક સ્થિતિ અંગે નોંધપાત્ર રેકોર્ડ છોડી ગયા.
• શ્રીરંગમ કાંસ્ય શિલાલેખો દેવરાય II ના સમયના છે (જે વિજયનગરના શાસકોની વંશાવળી અને સિદ્ધિઓ દર્શાવે છે).
• હંપીના અવશેષો અને વિજયનગરના અન્ય સ્મારકો સાંસ્કૃતિક સમજ આપે છે.
• રાજાઓની સિદ્ધિઓ અને શાસન સમજાવવા માટે વિશિષ્ટ સિક્કા ઈસ્યૂ કરવામાં આવ્યા હતા.

A. વિજયનગરનું રાજકીય ઈતિહાસ – સંગમ અને સુલુવ

• વિજયનગરની સ્થાપના 1336માં હરિહર અને બુક્કા દ્વારા સંગમ વંશ હેઠળ થઈ. તેઓ તેઓ મૂળ વારંગલના કાકતિય શાસકો હેઠળ હતા.
• હરિહર અને બુક્કા કાપિલી ગયા, જ્યાં તેમને કેદ કરી મુસ્લિમ ધર્મમાં ફેરવવામાં આવ્યા. પરંતુ તેઓ પછી વિદ્યારણ્ય સંતની પ્રેરણાથી હિંદુ ધર્મમાં પાછા ફરી આવ્યા.
• હરિહર અને બુક્કાએ સ્વતંત્રતા જાહેર કરી અને વિજયનગર (વિજયનો શહેર) ની સ્થાપના કરી.
• જ્યારે હોયસળ સામ્રાજ્યનું અંત આવ્યો, ત્યારે હરિહર અને બુક્કાએ વિજયનગરના રાજ્યનું વિસ્તરણ કરીને 1346 સુધીમાં સમગ્ર હોયસળ રાજ્ય કબજે કર્યું.
• મદુરાઈની સલ્તનત અને વિજયનગર સામ્રાજ્ય વચ્ચે લગભગ 40 વર્ષ સુધી સંઘર્ષ ચાલ્યો. કુમારકામ્પનાની મદુરાઈ પર ચઢાઇના કારણે મદુરાઈ સલ્તનતનો નાશ થયો અને વિજયનગર સામ્રાજ્ય રામેશ્વરમ સુધી દક્ષિણ ભારતના સંપૂર્ણ વિસ્તાર સુધી વિસ્તર્યું. આનું વર્ણન મદુરવિજયમમાં છે.
• વિજયનગર સામ્રાજ્ય અને બહમની સામ્રાજ્ય પણ ઘણા વર્ષો સુધી લડતા રહ્યા.

મુખ્ય વિવાદગ્રસ્ત ભૂમિ હતી –

• રાયચૂર દોઆબ (કૃષ્ણા અને તુંગભદ્રા નદીઓ વચ્ચે)
• કૃષ્ણા-ગોદાવરી ડેલ્ટાના ફળદ્રુપ વિસ્તારો

• સંગમ વંશનો મહાનતમ શાસક દેવ રાય દ્વિતીય હતો. તે બહમની સલ્તનતો પર સ્પષ્ટ વિજય મેળવવામાં નિષ્ફળ રહ્યો. દેવ રાય દ્વિતીય પછી સંગમ વંશ નિબળ થવા માંડ્યો.
• સુલુવ વંશની સ્થાપના દેવ રાય II ના મૃત્યુ પછી થઈ. આ વંશની સ્થાપના સુલુવ નરસિંહ દ્વારા કરવામાં આવી હતી. સલુવા વંશ ટૂંકી અવધિ માટે (1486-1509) શાસન કર્યું.

B. વિજયનગરનું રાજકીય ઈતિહાસ – તુલુવ અને અરવિદુ; કૃષ્ણદેવ રાય પર વિશેષ ધ્યાન

• તુલુવ વંશની સ્થાપના વીર નરસિંહ દ્વારા કરવામાં આવી હતી.
• વિજયનગરનો મહાનતમ શાસક કૃષ્ણદેવ રાય (1509-1530) હતો, જે તુલુવ વંશનો શાસક હતો. તે મહાન સૈન્ય કૌશલ્ય અને ઉચ્ચ બૌદ્ધિક ક્ષમતાઓ ધરાવતો શાસક હતો.
• કૃષ્ણદેવ રાયે બહમની સેનાઓને અટકાવી. તે સમયગાળામાં, બહમાની રાજ્યનું સ્થાન દખ્ખણ સલ્તનતો દ્વારા લેવામાં આવ્યું હતું.
• કૃષ્ણદેવ રાયે દખ્ખણ સલ્તનતો (મૂળ બહમની)ની મુસ્લિમ સેનાઓને દિવાનીના યુદ્ધમાં હરાવી.
• કૃષ્ણદેવ રાયે ત્યારબાદ રાયચૂર દોઆબ પર ચડાઈ કરી, જે બીજાપુરના સુલતાન ઈસ્માઈલ આદિલ શાહ સાથે અથડામણનું કારણ બન્યું. કૃષ્ણદેવ રાયે 1520માં ઈસ્માઈલ આદિલ શાહને હરાવ્યો અને રાયચૂર શહેર કબજે કર્યું. તેમણે બાદમાં બિદર પર પણ કબજો કર્યો.
• કૃષ્ણદેવ રાયે ગજપતિ શાસક પ્રતાપરુદ્રને હરાવીને ઓરિસ્સા અભિયાનમાં સફળતા મેળવી અને સમગ્ર તેલંગાણા જીતી લીધું.
• કૃષ્ણદેવ રાયે પોર્ટુગીઝ સાથે સ્નેહભરી સંબંધી જાળવી. કૃષ્ણદેવ રાયે વૈષ્ણવ હોવા છતાં બધા ધર્મોનો આદર કર્યો.
• પોર્ટુગીઝ મુસાફરો ડુઆર્ટે બાર્બોસા અને ડોમિંગો પેઝ વિજયનગર આવ્યા હતા, જેણે કૃષ્ણદેવ રાયના શાસનકાળ દરમિયાન સામ્રાજ્યના વૈભવ અને સાંસ્કૃતિક સમૃદ્ધિને દસ્તાવેજબદ્ધ કરી.
• કૃષ્ણદેવ રાય શિક્ષણના મહાન આશ્રયદાતા હતા, અને તેમને "આંધ્ર ભોજ" તરીકે ઓળખવામાં આવતા.
• કૃષ્ણદેવ રાયના દરબારમાં 8 પ્રમુખ વિદ્વાનો હતા, જેમને "અષ્ટદિગ્ગજ" કહેવામાં આવતા. અલ્લાસાણી પેદન્ના સૌથી મહાન હતા અને તેમને "આંધ્રકવિતા પિતામગા" કહેવામાં આવતા. અલ્લાસાણીની મુખ્ય કૃતિઓ "મનુચરિતમ" અને "હરિકથાસરમ" છે.
• અન્ય મહત્વના વિદ્વાનો– પિંગલી સુરન્ના અને તેનાલી રામકૃષ્ણ.
• કૃષ્ણદેવ રાયે પોતે એક તેલુગુ ગ્રંથ "આમુક્તમાલ્યદા" લખ્યો.
• કૃષ્ણદેવ રાયની સંસ્કૃત રચનાઓમાં "જાંબવતી કલ્યાણમ" અને "ઉષાપરિણયમ" સામેલ છે.
• કૃષ્ણદેવ રાયે દક્ષિણ ભારતના મોટાભાગના મંદિરોનું સમારકામ કર્યું હતું.
• તેમના અન્ય મુખ્ય યોગદાન: વિઠ્ઠલસ્વામી અને હજારા રામાસ્વામી મંદિર વિજયનગરમાં બનાવ્યા; તેમની રાણી નાગલાદેવીની યાદમાં નાગલાપુરમ શહેર બનાવ્યું; રાય ગોપુરમ (ભવ્ય દરવાજા) બનાવ્યા.
• કૃષ્ણદેવ રાયના મૃત્યુ પછી અચ્યુતદેવ અને વેંકટા તેમના ઉત્ત
• રામા રાય (તુલુવ વંશ) ના શાસન દરમિયાન, બીજાપુર, અહમદનગર, ગોલકોંડા અને બીદરના સંયુક્ત સૈનિક દળોએ 1565માં તાલિકોટ્ટા યુદ્ધ (રાક્ષસ તંગડી યુદ્ધ)માં વિજયનગરની હાર કરી. રામા રાયને કેદ કરી મૃત્યુદંડ આપવામાં આવ્યો અને વિજયનગર શહેરનો નાશ થયો.
• અરવિદુ વંશે વિજયનગર સામ્રાજ્યને એક સદી વધુ ટકાવી રાખ્યું.
• થિરુમલ, શ્રી રંગા અને વેંકટ બીજા અરવિદુ વંશના મહત્વના શાસકો હતા.
• વિજયનગર રાજ્યના છેલ્લા શાસક શ્રી રંગ ત્રીજા હતા.

વર્તમાન સંબંધ (CURRENT CONNECT)

હોયસળાના પવિત્ર સમૂહો, જેમાં બેલુર, હાલેબીડ અને સોમનાથપુરના મંદિરો છે, તેમને યુનેસ્કો વિશ્વ ધરોહર યાદીમાં સ્થાન મળ્યું છે, જે ભારતની 42મી યુનેસ્કો વર્લ્ડ હેરિટેજ સાઇટ છે.

વિજયનગર હેઠળ વહીવટ

• વ્યવસ્થિત શાસન હતું.
• રાજા પાસે કારોબારી, ન્યાયિક અને કાયદાકીય બાબતોમાં સંપૂર્ણ સત્તા હતી. રાજા સર્વોચ્ચ અપીલ અદાલત હતો.
• નયંકર પદ્ધતિ (Nayankar System): પ્રાંતીય વહીવટનું મુખ્ય લક્ષણ.
• આયંગર પદ્ધતિ (Ayangar System): ગામડાના વહીવટ માટે ખાસ વ્યવસ્થા, જેમાં 12 અધિકારીઓ (અયંગર) સામેલ હતા.
• આયંગરને માન્યમ (Manyams) નામની કરમુક્ત જમીન આપવામાં આવી હતી.

ચલણ (મુદ્રા)

• સોનાના સિક્કા: વરાહ અથવા પેગોડા.
• પેર્તા: અડધા વરાહ બરાબર.
• ફનમ: એક પેર્તાના દસમા ભાગ જેટલું.
• તાર: ચાંદીનો સિક્કો.
• જીતલ: તાંબાનો સિક્કો.

રાજસત્તા મુખ્યત્વે વારસાગત હતી; ક્યારેક બળજબરીથી પણ સત્તા કબજે થતી. દૈનિક વહીવટમાં મંત્રિમંડળ રાજાને મદદ કરતું.

વહીવટી એકમો:

વહીવટી એકમ	મુખિયા
મંડલમ / રાજ્ય (પ્રાંત)	મંડલેશ્વર અથવા નાયક
નાડુ (જિલ્લો)	નાડુપ્રભુ
ગ્રામ (ગામ)	ગૌડા

સ્થળ (ઉપ-જિલ્લો) પણ એક વહીવટી એકમ હતો.

કઠોર દંડની પ્રથા

• શારીરિક દંડ, અંગછેદન અને હાથીઓ સમક્ષ ફેંકી દેવાની સજા અમલમાં હતી.

આર્થિક વ્યવસ્થા (ECONOMY)

• જમીન મહેસૂલ, જાગીરદાર અને સામંતો તરફથી ભેટો, બંદરો પર કસ્ટમ ડ્યૂટીઓ અને વિવિધ વ્યવસાયો પર કર વસુલવામાં આવતો.
• જમીન મહેસૂલ સામાન્ય રીતે ઉત્પાદનના 1/6 ભાગ જેટલો હતો.
• સરકારી ખર્ચમાં રાજાનું વ્યક્તિગત ખર્ચ, દાનધર્મ અને સૈન્ય ખર્ચ શામેલ.
• વિદેશી મુસાફરો મુજબ વિજયનગર તે સમયના સૌથી ધનવાન વિસ્તારોમાંથી એક હતું.
• કૃષિ મુખ્ય વ્યવસાય; સિંચાઈ સુવિધાઓ માટે નહેરો, તળાવો અને ડેમો બનાવાયા.
• ધાતુકામ, શિલ્પ ઉદ્યોગ, હીરાની ખાણો (કુર્નૂલ, અનંતપુર) વિકસિત.
• વિજયનગર આંતરિક, દરિયાકાંઠીય અને વિદેશી વેપારનું મહત્વનું કેન્દ્ર હતું.
• વિદેશી વેપાર અરેબિયા, પર્સિયા, દક્ષિણ આફ્રિકા, પોર્ટુગલ, માલય પ્રાયદીપ, બર્મા, ચીન વગેરે સાથે.
• નિકાસ: કપાસ/રેશમના કપડાં, મસાલા, ચોખા, લોખંડ, સોલ્ટપેટર, ખાંડ.
• આયાત: ઘોડા, મોતી, તાંબુ, પારો, ચીની રેશમ, મખમલનાં વસ્ત્રો.

સૈન્ય (MILITARY)

• સુવ્યવસ્થિત સૈન્ય – ઘોડસવાર, પાયદળ, તોપખાના અને હાથીદળ.
• ઉચ્ચ જાતિના ઘોડા વિદેશી વેપારીઓ પાસેથી મળતા.
• ઉચ્ચ અધિકારીઓ નાયક અથવા પોલીગર; તેમને અમરમ નામની જમીન મળતી.
• સૈનિકોને મોટેભાગે રોકડમાં પગાર મળતો.

સામાજિક જીવન (SOCIAL LIFE)

• અલ્લાસાણી પેડ્ડન્નાની ‘મનુચરિતમ’ મુજબ ચાર વર્ગ – બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય, વૈશ્ય, શૂદ્ર.
• રેશમ અને કપાસના વસ્ત્રો, અત્તર, ફૂલો, આભૂષણોનો વ્યાપક ઉપયોગ.
• ડોમિંગો પેઝ મુજબ ધનિકોના મકાનો ભવ્ય અને ઘણાં નોકરો ધરાવતા.
• નિકોલો કોન્ટી દ્વારા દાસપ્રથાનો ઉલ્લેખ.
• નૃત્ય, સંગીત, મલ્લયુદ્ધ, જુગાર, કૂકડા લડાઈ જેવી મોજમસ્તી.
• સંગમ વંશ મુખ્યત્વે શૈવ; અન્ય વંશો વૈષ્ણવ. શ્રીવૈષ્ણવ ધર્મ લોકપ્રિય.
• અન્ય ધર્મો પ્રત્યે સહિષ્ણુતા; મુસ્લિમ અધિકારીઓ પણ વહીવટમાં, મસ્જિદો બનાવવા સ્વતંત્રતા.
• ઘણા મંદિરો અને તહેવારો; મહાકાવ્યો–પુરાણો લોકપ્રિય.
• કેટલીક શિક્ષિત સ્ત્રીઓ – ગંગાદેવી (‘મદુરાવિજયમ’), હન્નામ્મા, તિરુમલમ્મા.
• નુન્ઝ મુજબ મહેલોમાં નૃત્યંગનાઓ, દાસીઓ, પાલખી વહન કરનારી સ્ત્રીઓ.
• મંદિરો સાથે જોડાયેલી દેવદાસી પ્રથા; રાજવી પરિવારોમાં બહુપત્નીત્વ; સતી પ્રથાનો સન્માન.

સાંસ્કૃતિક યોગદાન (CULTURAL CONTRIBUTION)

• મંદિરોના નિર્માણમાં ઝડપી વૃદ્ધિ.
• રાય ગોપુરમ (ઉંચા પ્રવેશદ્વાર) અને કલ્યાણમંડપમ – વિજયનગર સ્થાપત્યની મુખ્ય વિશેષતા.
• સ્તંભો પર સુંદર શિલ્પકામ; ખાસ કરીને ઘોડાનું ચિત્રણ વધુ.
• કેટલાક મંદિરોમાં હજારો સ્તંભવાળા મોટા મંડપ.
• હમ્પી/વિજયનગરના વિઠ્ઠલસ્વામી અને હઝારા રામસ્વામી મંદિરો શ્રેષ્ઠ ઉદાહરણ.

સ્થાપત્ય (ARCHITECTURE)

• પ્રોવિડા શૈલી – અસંખ્ય સ્તંભો અને પાયાઓવાળી સ્થાપત્ય શૈલી.
• સ્તંભો પર સામાન્ય રીતે ઘોડાઓના આકારો.
• ખુલ્લી ગેલરી અને ઊંચા મંચવાળા મંડપ.
• મહત્વપૂર્ણ મંદિરો: વિઠ્ઠલસ્વામી, હઝારા રામ મંદિર (હમ્પી), તડપત્રી મંદિર, પાર્વતી મંદિર (ચિદમ્બરમ), વરદરાજ અને એકામ્બરનાથ મંદિર (કાંચીપુરમ).

ભીંત લેખ (Wall Inscriptions)

રામાયણ અને મહાભારતની કથાઓ મંદિરોની દિવાલો પર ઊત્કીર્ણ થવા લાગી; વિઠ્ઠલસ્વામી અને હઝારા રામ મંદિરોમાં આના સુંદર ઉદાહરણો છે.

મુખ્ય શબ્દો અને તેમનો અર્થ (Key Term/Meaning)

પ્રધાની (Pradhani): વડા પ્રધાન (Prime Minister)

રાયસાણી (Raysani): રાજાનો મૌખિક આદેશ

કર્ણિકમ (Karnikam): એકાઉન્ટન્ટ

કડમલ, ઈરાઈ, વરાઈ: કરના પ્રકારો

આઠવણે (Athavane): જમીન મહેસૂલ વિભાગ

મહાનાયકચાર (Mahanayakachara): રાજા અને ગામો વચ્ચેની કડી

પદિકાવલ (Padikaval): પોલીસ હક વેચવાની પ્રથા

તલારા (Talara): ચોકીદાર

Quick Revision – ઝટપટ પુનરાવર્તન

1. સ્થાપના અને વંશો

સ્થાપના – 1336 ઈ.સ. હરિહર અને બુક્કા; ચાર વંશ – સંગમ, સુલુવ, તુલુવ, અરવિદુ.

2. મુખ્ય શાસકો

દેવરાય II (સંગમ), સુલુવ નરસિંહ, વીર નરસિંહ, કૃષ્ણદેવ રાય, બાદમાં અરવિદુ શાસકો.

3. કૃષ્ણદેવ રાય

શાસન 1509–1530; દિવાનીની લડાઈ, રાયચૂર દોઆબ કબજો, ગજપતિ પર વિજય, પોર્ટુગીઝ સાથે સંબંધ, “આંધ્ર ભોજ”.

4. વહીવટ

નયંકર અને આયંગર પદ્ધતિ; મંડલમ–મંડલેશ્વર, નાડુ–નાડુપ્રભુ, ગામ–ગૌડા.

5. અર્થવ્યવસ્થા

જમીન મહેસૂલ 1/6, સમૃદ્ધ આંતરિક–વિદેશી વેપાર, નિકાસ: કપાસ, રેશમ, મસાલા; આયાત: ઘોડા, મોતી, ધાતુઓ.

6. સૈન્ય અને સમાજ

ઘોડસવાર–પાયદળ–તોપ–હાથીદળ; દેવદાસી, સતી, બહુપત્નીત્વ, ચાર વર્ણ વ્યવસ્થા.

7. સંસ્કૃતિ

રાય ગોપુરમ, કલ્યાણમંડપ, હજારો સ્તંભવાળા મંદિરો; હમ્પીના વિઠ્ઠલસ્વામી અને હઝારા રામ મંદિર.

MCQ Practice – Multiple Choice Questions

1. વિજયનગર સામ્રાજ્યની સ્થાપના ક્યા વર્ષમાં થઈ?

• (A) 1206 ઈ.સ.
• (B) 1336 ઈ.સ.
• (C) 1526 ઈ.સ.
• (D) 1565 ઈ.સ.

✔ Answer: (B) 1336 ઈ.સ.

2. વિજયનગરના સ્થાપકો કોણ?

• (A) દેવરાય II અને નરસિંહ
• (B) હરિહર અને બુક્કા
• (C) અલાઉદ્દીન હસન બહમાન શાહ અને બુક્કા
• (D) કૃષ્ણદેવ રાય અને વીર નરસિંહ

✔ Answer: (B) હરિહર અને બુક્કા

3. કૃષ્ણદેવ રાય કયા વંશના હતા?

• (A) સંગમ
• (B) સુલુવ
• (C) તુલુવ
• (D) અરવિદુ

✔ Answer: (C) તુલુવ

4. રાયચૂર દોઆબ કઈ નદીઓ વચ્ચે આવેલો છે?

• (A) ગંગા–યમુના
• (B) કૃષ્ણા–તુંગભદ્રા
• (C) નર્મદા–તાપી
• (D) ગોદાવરી–કાવેરી

✔ Answer: (B) કૃષ્ણા–તુંગભદ્રા

5. જમીન મહેસૂલ લગભગ કેટલો ભાગ હતો?

• (A) 1/3
• (B) 1/4
• (C) 1/5
• (D) 1/6

✔ Answer: (D) 1/6

© Immy's Academy – Vijayanagar Empire Gujarati Notes · Quick Revision + MCQ