Standard 6 - - Social Science - Chapter 11 -GCERT Gujarati Notes

ભૂમિસ્વરૂપો (Landforms)

સંપૂર્ણ વિગતવાર માહિતી - પરીક્ષાલક્ષી માર્ગદર્શિકા

1. ભૂમિસ્વરૂપ અને તેના મુખ્ય પ્રકારો

પૃથ્વીના પોપડાની અંદર થતા હલનચલનને કારણે જમીનના સ્વરૂપો બદલાય છે. ભૂકંપ, જ્વાળામુખી કે સુનામી જેવા બળો દ્વારા પર્વત, ઉચ્ચપ્રદેશ અને ફાટખીણ રચાય છે, જ્યારે નદી, હિમનદી અને પવન જેવા બળો દ્વારા મેદાનો અને કોતરો બને છે. પૃથ્વી સપાટીનો અમુક ભાગ ચોક્કસ ઊંચાઈ, ઢોળાવ અને આકાર પ્રાપ્ત કરે ત્યારે તેને 'ભૂમિસ્વરૂપ' કહેવાય છે.

મુખ્ય પ્રકારો: (1) પર્વત, (2) ઉચ્ચપ્રદેશ, (3) મેદાન.

IMP for Government Exams

• ભૂમિસ્વરૂપોના નિર્માણ માટે જવાબદાર 'આંતરિક બળો' (Internal Forces - e.g., Diastrophism) અને 'બાહ્ય બળો' (External Forces - e.g., Weathering, Erosion) વચ્ચેનો તફાવત વારંવાર પૂછાય છે.

2. પર્વત (Mountain)

સમુદ્રસપાટીથી લગભગ 900 મીટરથી વધુ ઊંચાઈ ધરાવતા, તીવ્ર ઢોળાવ અને સાંકડા શિખરો ધરાવતા વિસ્તારને પર્વત કહે છે.

[Image of the different types of mountains: fold, block, and volcanic]

પર્વતોનું વર્ગીકરણ (4 પ્રકારો):

(1) ગેડ પર્વત (Fold Mountain): સમુદ્ર તળિયાના નિક્ષેપમાં દબાણ આવતા કરચલીઓ કે ગેડ પડે છે. તેના ઊંચા ભાગને શિખર અને નીચા ભાગને ખીણ કહે છે.
ઉદાહરણ: હિમાલય (એશિયા), આલ્પ્સ (યુરોપ), રોકીઝ (ઉ. અમેરિકા), એન્ડિઝ (દ. અમેરિકા).

(2) ખંડ પર્વત (Block Mountain): ભૂગર્ભિક બળોને લીધે ભૂમિસ્તરો પર ખેંચાણબળ લાગે ત્યારે તેમાં ફાટ પડે છે. વચ્ચેનો ભાગ સ્થિર રહે અને આજુબાજુનો ભાગ બેસી જાય અથવા વચ્ચેનો ભાગ ઉપસી આવે તો ખંડ પર્વત બને છે.
ઉદાહરણ: જર્મનીનો હોર્સ્ટ પર્વત. ભારતમાં નીલગીરી, સાતપુડા અને વિંધ્યાચલ.

(3) જ્વાળામુખી પર્વત (Volcanic Mountain): જ્વાળામુખી ફાટતાં બહાર ફેંકાતા પદાર્થો શંકુ આકારે જમા થતાં આ પર્વત બને છે.
ઉદાહરણ: વિસુવિયસ (ઈટાલી), કોટોપક્સી (ઈક્વેડોર), ફ્યુજીયામા (જાપાન), પાવાગઢ અને ગિરનાર (ભારત).

(4) અવશિષ્ટ પર્વત (Residual Mountain): કુદરતી ઘસારાના બળો સામે ટકી રહેલા શેષ ભાગોમાંથી આ પર્વત બને છે. હજારો વર્ષોથી પોચા ખડકો ઘસાઈ જાય છે અને નક્કર ભૂમિ ભાગ ઊંચા રહે છે.
ઉદાહરણ: અરવલ્લી, નીલગીરી, પારસનાથ, રાજમહલ અને પૂર્વઘાટ (ભારત).

IMP for Government Exams

• અરવલ્લી: વિશ્વની સૌથી જૂની પર્વતમાળાઓમાંની એક છે.
• એન્ડિઝ: વિશ્વની સૌથી લાંબી પર્વતમાળા છે.
• માઉન્ટ એવરેસ્ટ: વિશ્વનું સર્વોચ્ચ શિખર (હિમાલય) છે.

3. ઉચ્ચપ્રદેશ (Plateau)

સમુદ્રસપાટીથી આશરે 180 મીટરથી વધુ ઊંચાઈ ધરાવતા અને ટોચ ઉપરથી પ્રમાણમાં પહોળા અને સપાટ ભૂમિ ભાગને ઉચ્ચપ્રદેશ કહે છે.

ઉચ્ચપ્રદેશનું વર્ગીકરણ (3 પ્રકારો):

(1) આંતરપર્વતીય ઉચ્ચપ્રદેશ: ચારેબાજુથી ઊંચી પર્વતમાળાઓથી ઘેરાયેલ. ઉદાહરણ: તિબેટ અને મોંગોલિયા.

(2) પર્વતપ્રાંતીય ઉચ્ચપ્રદેશ: પર્વતોની તળેટીમાં એક તરફ સીધો ઢોળાવ ધરાવતા પ્રદેશને કહે છે. ઉદાહરણ: પેન્ટાગોનિયા (દ. અમેરિકા), માળવાનો ઉચ્ચપ્રદેશ (ભારત).

(3) ખંડીય ઉચ્ચપ્રદેશ: ભૂગર્ભિક હલનચલનથી ઊંચકાયેલા ભૂમિ ભાગ કે લાવાના સ્તરો ઠરવાથી બને છે. ઉદાહરણ: મહારાષ્ટ્રનો લાવાનો ઉચ્ચપ્રદેશ, બ્રાઝિલ, આરબસ્તાન.

IMP for Government Exams

• તિબેટનો ઉચ્ચપ્રદેશ: વિશ્વનો સૌથી ઊંચો ઉચ્ચપ્રદેશ છે (Roof of the World).
• છોટાનાગપુરનો ઉચ્ચપ્રદેશ: ભારતનો 'ખનીજ ભંડાર' કહેવાય છે.
• કાળી જમીન: લાવાના ઉચ્ચપ્રદેશો કપાસની ખેતી માટે શ્રેષ્ઠ હોય છે.

4. મેદાન (Plains)

સમુદ્રસપાટીથી 180 મીટરથી ઓછી ઊંચાઈએ આવેલા સમતલ કે સપાટ ભૂમિ ભાગને મેદાન કહે છે.

[Image showing the formation of alluvial plains by rivers]

મેદાનોનું વર્ગીકરણ (3 પ્રકારો):

• કિનારાનાં મેદાન: ખંડીય છાજલી ઊંચકાવાથી બને. (દા.ત. અમેરિકાના દક્ષિણ-પૂર્વનું મેદાન).
• ઘસારણનાં મેદાન: પર્વતો ઘસાઈને મેદાન બને. (દા.ત. ઉત્તર કેનેડા).
• નિક્ષેપણનાં મેદાન: નદીઓ દ્વારા કાંપના નિક્ષેપણથી બને. (દા.ત. ગંગા-યમુનાના મેદાન).

IMP for Government Exams

• સંસ્કૃતિનું પારણું: વિશ્વની પ્રાચીન સંસ્કૃતિઓ નદીકૃત મેદાનોમાં જ વિકસી હતી.
• વસ્તી ગીચતા: મેદાનો વિશ્વના સૌથી ગીચ વસ્તી ધરાવતા વિસ્તારો છે.

5. અન્ય ભૌગોલિક શબ્દો (Quick Reference)

ઉપસાગર (Bay): મહાસાગરનો આંશિક જમીનથી ઘેરાયેલ ભાગ. (બંગાળનો ઉપસાગર)

અખાત (Gulf): ત્રણ બાજુ ભૂમિથી ઘેરાયેલ જળવિસ્તાર. (ખંભાતનો અખાત)

ભૂશિર (Cape): જળભાગમાં ફેલાયેલ ભૂમિનો છેડો. (કન્યાકુમારી)

ટાપુ (Island): ચારેબાજુ જળથી ઘેરાયેલ ભૂમિ. (લક્ષદ્વીપ)

ખીણ (Valley): પર્વતો વચ્ચેનો નીચાણવાળો ભાગ. (કશ્મીર ખીણ)

સામુદ્રધુની (Strait): બે જળવિસ્તારોને જોડતી સાંકડી જળપટ્ટી. (પાલ્કની સામુદ્રધુની)

સંયોગીભૂમિ (Isthmus): બે જળ વિસ્તારોને અલગ કરતી સાંકડી ભૂમિપટ્ટી. (પનામા)

દ્વીપકલ્પ (Peninsula): ત્રણ બાજુ સમુદ્ર અને એક બાજુ જમીન. (સૌરાષ્ટ્ર)

© 2024 - સરકારી પરીક્ષાઓ માટે શૈક્ષણિક સાહિત્ય