Intellectual Property In Gujarati

 બૌદ્ધિક સંપત્તિ અને બૌદ્ધિક સંપત્તિ હકો

માણસ પોતાની બુદ્ધિથી અનેક શોધો અને નવી રચનાઓને જન્મ આપે છે. તે વિશેષ આવિષ્કારો પર પણ તેમનો સંપૂર્ણ અધિકાર છે, પરંતુ આ અધિકારની જાળવણી હંમેશાં ચિંતાનો વિષય છે. અહીંથી બૌદ્ધિક સંપત્તિ અને બૌદ્ધિક સંપત્તિ હકો અંગે ચર્ચા શરૂ થાય છે. જો આપણે મૂળભૂત રૂપે કંઈક બનાવીએ અને તેનો ગેરકાયદેસર ઉપયોગ કોઈ બીજા દ્વારા પોતાના ફાયદા માટે કરવામાં આવે તો તે સર્જકના અધિકારોનું સ્પષ્ટ ઉલ્લંઘન છે.

જ્યારે બૌદ્ધિક સંપત્તિ હકોનું રક્ષણ કેવી રીતે કરવું તે અંગે વિશ્વમાં ચર્ચા તીવ્ર થઈ, ત્યારે સંયુક્ત રાષ્ટ્રની એજન્સી, વિશ્વ બૌદ્ધિક સંપત્તિ સંગઠન-ડબ્લ્યુઆઈપીઓની સ્થાપના થઈ. બૌદ્ધિક સંપત્તિ અધિકારોના મહત્વને ફક્ત આ સંસ્થાના પ્રયત્નો દ્વારા જ પ્રસિદ્ધિ પ્રાપ્ત થઈ.

 

બૌદ્ધિક સંપત્તિ હકો શું છે?

વ્યક્તિઓને તેમની બૌદ્ધિક રચનાના સંદર્ભમાં આપવામાં આવેલા અધિકારોને બૌદ્ધિક સંપત્તિ હકો કહેવામાં આવે છે. હકીકતમાં, એવું માનવામાં આવે છે કે જો કોઈ વ્યક્તિ કોઈ પ્રકારની બૌદ્ધિક રચના (જેમ કે કોઈ સાહિત્યિક કૃતિની રચના, સંશોધન, શોધ, વગેરે) કરે છે, તો તે વ્યક્તિનો તેના પર વિશેષ અધિકાર હોવા જોઈએ. આ અધિકાર ફક્ત બૌદ્ધિક બનાવટ માટે આપવામાં આવ્યો હોવાથી, તેને બૌદ્ધિક સંપત્તિ અધિકાર તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.

બૌદ્ધિક સંપત્તિ એટલે નૈતિક અને વ્યાપારી ધોરણે મૂલ્યવાન બૌદ્ધિક રચના. બૌદ્ધિક સંપત્તિ હકો આપવાનો અર્થ એ ન હોવો જોઇએ કે ફક્ત અને ફક્ત તેના નિર્માતાને આવી બૌદ્ધિક રચના પર કાયમ માટેનો અધિકાર હશે. અહીં જણાવવું જરૂરી છે કે બૌદ્ધિક સંપત્તિ હક નિયત સમયગાળા અને નિયત ભૌગોલિક ક્ષેત્રને ધ્યાનમાં રાખીને આપવામાં આવે છે.

બૌદ્ધિક સંપત્તિ અધિકારો આપવાનો મૂળ ઉદ્દેશ માનવ બૌદ્ધિક સર્જનાત્મકતાને પ્રોત્સાહન આપવાનો છે. બૌદ્ધિક સંપત્તિ હકોના વ્યાપક અવકાશને લીધે, તે જરૂરી માનવામાં આવતું હતું કે તેના સંબંધિત અધિકાર અને સંબંધિત નિયમો વગેરે માટે વિશિષ્ટ વિસ્તાર માટે વ્યવસ્થા કરવી જોઈએ.

વિશ્વ બૌદ્ધિક સંપત્તિ સંસ્થા

તે સંયુક્ત રાષ્ટ્રની સૌથી જૂની એજન્સીઓમાંની એક છે.

તેની રચના 1967 માં સર્જનાત્મક પ્રવૃત્તિઓને પ્રોત્સાહન આપવા અને વિશ્વમાં બૌદ્ધિક સંપત્તિ સંરક્ષણને પ્રોત્સાહન આપવા માટે કરવામાં આવી હતી.

તેનું મુખ્ય મથક સ્વિટ્ઝર્લેન્ડના જિનીવામાં છે.

સંયુક્ત રાષ્ટ્રના તમામ સભ્ય દેશો તેના સભ્ય બની શકે છે, પરંતુ તે બંધનકર્તા નથી.

હાલમાં 193 દેશો આ સંસ્થાના સભ્યો છે.

વર્ષ 1975 માં ભારત આ સંગઠનનો સભ્ય બન્યો.

 

 

બૌદ્ધિક સંપત્તિ હકોના પ્રકારો

·         કોપિરાઇટ

કોપિરાઇટ હકોમાં પુસ્તકો, પેઇન્ટિંગ, શિલ્પ, સિનેમા, સંગીત, કમ્પ્યુટર પ્રોગ્રામ્સ, ડેટાબેસેસ, જાહેરાતો, નકશા અને તકનીકી ચિત્ર શામેલ છે.

કોપિરાઇટ હેઠળ બે પ્રકારના અધિકાર આપવામાં આવે છે: (ક) આર્થિક અધિકાર: આ હેઠળ, વ્યક્તિને તેના કામના ઉપયોગના બદલામાં બીજી વ્યક્તિ દ્વારા આર્થિક ઇનામ આપવામાં આવે છે. (બી) નૈતિક અધિકાર: આ હેઠળ, લેખક / સર્જકના બિન-આર્થિક હિતો સુરક્ષિત છે.

કોપિલેફ્ટ: આ અંતર્ગત કૃતિત્વની પુન:રચના કરવા, તેને અપનાવવા અથવા વહેંચવાની મંજૂરી આપવામાં આવી છે અને આ કાર્ય માટે લેખક / સર્જક દ્વારા લાઇસન્સ આપવામાં આવે છે.

·         પેટન્ટ

જ્યારે કોઈ શોધ થાય છે, ત્યારે શોધકને તેના માટે આપવામાં આવેલ વિશિષ્ટ અધિકારને પેટન્ટ કહેવામાં આવે છે. એકવાર પેટન્ટ મંજૂર થઈ ગયા પછી, તેનો સમયગાળો પેટન્ટ ફાઇલિંગની તારીખથી 20 વર્ષનો છે.

આ શોધને વિશ્વમાં ક્યાંય પણ સાર્વજનિક કરવામાં આવી ન હોવી જોઇએ, તે આવિષ્કાર એવો હોવો  જોઇએ કે તે પહેલાથી ઉપલબ્ધ કોઈ પણ ઉત્પાદન અથવા પ્રક્રિયામાં પ્રગતિ સૂચવતા નથી અને તે શોધ વ્યવહારિક અનુપ્રયોગ માટે પાત્ર હોવી જોઈએ, આ તમામ માપદંડ પેટન્ટ માટે જરૂરી છે.

આવા આવિષ્કારો (જે એક અપમાનજનક, અનૈતિક અથવા અસામાજિક ઇમેજને ઉશ્કેરે છે, અને શોધો કે જે મનુષ્ય અથવા પ્રાણીઓના રોગોના લક્ષણો શોધવા માટે વપરાય છે) તેમને પેટન્ટનો દરજ્જો મળશે નહીં.

·         ટ્રેડમાર્ક

એક નિશાન કે જેના દ્વારા એક એન્ટરપ્રાઇઝના માલ અને સેવાઓ બીજા એન્ટરપ્રાઇઝના માલ અને સેવાઓથી અલગ કરી શકાય છે તેને ટ્રેડમાર્ક કહેવામાં આવે છે.

ટ્રેડમાર્ક એક શબ્દ અથવા અક્ષરોના જૂથો, અક્ષરો અથવા સંખ્યાના સ્વરૂપમાં હોઈ શકે છે. તે કોઈ મ્યુઝિકલ ધ્વનિ અથવા કોઈ ચોક્કસ પ્રકારનાં રંગના રૂપમાં હોઈ શકે છે, જેમ કે ચિત્ર, પ્રતીક, સ્ટીરિઓસ્કોપિક પ્રતીક.

·         ઔદ્યોગિક ડિઝાઇન

વર્ષ 2000 ના ડિઝાઇન એક્ટ મુજબ, ભારતમાં, 'ડિઝાઇન' નો અર્થ છે - આકાર, અનુક્રમ, રૂપરેખાંકન, ફોર્મેટ અથવા આભૂષણ, રેખાઓ અથવા અક્ષરોની રચના જેનો કોઇ ઓબ્જેક્ટ પર ઉપયોગ કરી શકાય જે  દ્વિ-પરિમાણીય  સ્વરૂપમાં અથવા ત્રિ-પરિમાણીય અથવા બંનેમાં હોય.

 

·         ભૌગોલિક સૂચક

ભૌગોલિક સૂચક ઉત્પાદનો પર વપરાતા ચિહ્નનો સંદર્ભ આપે છે. આ ઉત્પાદનોની વિશિષ્ટ ભૌગોલિક સ્થાન છે અને તે સ્થાન સાથેના તેમના જોડાણને કારણે, તેમની પાસે એક વિશિષ્ટ ગુણવત્તા છે.

વિવિધ કૃષિ ઉત્પાદનો, ખાદ્ય ચીજો, આલ્કોહોલિક પીણાં, હસ્તકલાઓને ભૌગોલિક સૂચકાંકોનો દરજ્જો આપવામાં આવે છે. તિરૂપતિના લાડ્ડુ, કાશ્મીરી કેસર, કાશ્મીરી પશ્મિના વગેરે ભૌગોલિક સૂચકાંકોના કેટલાક ઉદાહરણો છે.

ભારતમાં વસ્તુઓનો ભૌગોલિક સૂચકઆંક એક્ટ, 1999 લાગુ કરવામાં આવ્યો છે. આ અધિનિયમ 2003 થી અમલમાં આવ્યો. આ કાયદાના આધારે ભૌગોલિક સૂચક ટેગ એ સુનિશ્ચિત કરે છે કે રજીસ્ટર થયેલ વપરાશકર્તા સિવાય બીજું કોઈ આ પ્રચલિત ઉત્પાદનના નામનો ઉપયોગ કરી શકશે નહીં.

કારીગરોની પરંપરાગત કુશળતાને વર્ષ 2015 માં ભારત સરકારે શરૂ કરેલી 'ઉસ્તાદ યોજના' દ્વારા અપગ્રેડ કરવામાં આવશે. ઉદાહરણ તરીકે, બનારસી સાડી એ ભૌગોલિક સૂચક છે. તેથી ઉસ્તાદ યોજના સાથે સંકળાયેલ બનારસી સાડી કારીગરોના સામાજિક-આર્થિક સશક્તિકરણની અપેક્ષા રાખી શકાય છે.

ભારતીય બૌદ્ધિક સંપત્તિ અધિકાર પ્રણાલીની ખામીઓ

સામાન્ય રીતે, ઘણા નિષ્ણાતો માને છે કે ભારત-અમેરિકા વેપારમાં ઇચ્છિત પ્રગતિ ન કરવા માટે જવાબદાર ભારતની બૌદ્ધિક સંપત્તિ અધિકાર પ્રણાલીની ખામીઓ છે. જો કે આ મામલે પૂરતી સત્યતા નથી, તેમ છતાં, અમારી પાસે આ  બહાના પર ભારતની બૌદ્ધિક સંપત્તિ અધિકાર પ્રણાલીને જોવાની યોગ્ય તક છે.

ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં ખેડૂતોની પાસે પૂરતી માહિતીના અભાવને કારણે, તેઓ કઈ વસ્તુ પેટન્ટ હેઠળ છે અને કઇ નથી તે જાણવામાં અસમર્થ છે. આવી સ્થિતિમાં, ખેડૂત અને કોર્પોરેટરો વચ્ચે ઘણીવાર સંઘર્ષ થાય છે.

ભારતમાં પેટન્ટ મેળવવું એક જટિલ કાર્ય છે. અમારી પેટન્ટ કચેરીઓમાં સંશોધન માહિતીનો અભાવ છે.

સંશોધન માટે પેટન્ટ આપતા પહેલા તે જાણવું ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે કે જે સંશોધન પહેલાથી જ અસ્તિત્વમાં છે તે જ પ્રકારનાં સંશોધન કરતાં વધુ સારું છે કે નહીં. આ સંદર્ભમાં,નિર્ધારિત સમય પર પેટન્ટ મંજૂર કરવું એક પડકારજનક કાર્ય છે.

હાલનો સમય કૃત્રિમ બુદ્ધિમત્તાનો છે. હવે મશીનો પણ માણસોની જેમ વિચારવા લાગ્યા છે. આવી સ્થિતિમાં, જો આપણે બૌદ્ધિક સંપત્તિ હકો પ્રાપ્ત કરવાના આધાર તરીકે કળા અથવા તકનીકી કુશળતા બનાવીશું, તો આગામી સમયમાં આ મશીનો પોતાના નામે પેટન્ટ કરાવશે.

સંશોધનને પ્રોત્સાહન આપવા માટે ખાનગી ક્ષેત્રને આકર્ષિત ન કરવું એ પણ એક મોટો પડકાર છે.

બૌદ્ધિક સંપત્તિને બચાવવા સરકારના પ્રયત્નો

પેટન્ટ એક્ટ 1970 અને પેટન્ટ્સ (સુધારો) અધિનિયમ, 2005: ભારતીય પેટન્ટ અને ડિઝાઇન અધિનિયમ વર્ષ 1911 માં પ્રથમ વખત ભારતમાં બનાવવામાં આવ્યો હતો. આઝાદી પછી ફરીથી, પેટન્ટ્સ એક્ટની રચના 1970 માં થઈ અને તેનો અમલ 1972 થી કરવામાં આવ્યો. પેટન્ટ (સુધારો) અધિનિયમ, 2002 અને પેટન્ટ્સ (સુધારો) અધિનિયમ, 2005 દ્વારા આ કાયદામાં સુધારો કરવામાં આવ્યો હતો. આ સુધારા મુજબ, 'પ્રોડક્ટ પેટન્ટ' ટેક્નોલોજીના તમામ ક્ષેત્રમાં વિસ્તૃત કરવામાં આવ્યા હતો. ઉદાહરણ તરીકે- ખાદ્ય ચીજો, ફાર્માસ્યુટિકલ મેન્યુફેક્ચરિંગ મટિરિયલ્સ વગેરેના ક્ષેત્રમાં તેનો વિસ્તાર કરવામાં આવ્યો હતો.

ટ્રેડમાર્ક એક્ટ, 1999: ભારતમાં ટ્રેડમાર્ક માટે ટ્રેડમાર્ક એક્ટ, 1999 લાગુ કરવામાં આવ્યો છે. ટ્રેડમાર્ક એક્ટમાં શબ્દો, સંકેતો, ધ્વનિ, રંગો, ઓબ્જેક્ટ્સનું આકાર વગેરે શામેલ છે.

કોપિરાઇટ એક્ટ, 1957: વર્ષ 1957 માં કોપિરાઇટ એક્ટ લાગુ કરીને, આ કાયદો બૌદ્ધિક સંપત્તિ હકોના રક્ષણ માટે દેશભરમાં લાગુ કરવામાં આવ્યો હતો.

વસ્તુઓનું ભૌગોલિક સૂચકાંક (નોંધણી અને સુરક્ષા) અધિનિયમ, 1999: આ કાયદો સુનિશ્ચિત કરે છે કે નોંધાયેલ વપરાશકર્તા સિવાય અન્ય કોઈ પણ તે લોકપ્રિય ઉત્પાદનના નામનો ઉપયોગ કરી શકશે નહીં.

ડિઝાઇન એક્ટ, 2000: તમામ પ્રકારના ઓદ્યોગિક ડિઝાઇનને સુરક્ષા પૂરી પાડે છે.

રાષ્ટ્રીય બૌદ્ધિક સંપત્તિ અધિકાર નીતિ, 2016: 12 મે, 2016 ના રોજ, ભારત સરકારે રાષ્ટ્રીય બૌદ્ધિક સંપત્તિ અધિકાર નીતિને મંજૂરી આપી. આ અધિકાર નીતિ દ્વારા ભારતમાં બૌદ્ધિક સંપત્તિને સંરક્ષણ અને પ્રોત્સાહન આપવામાં આવે છે. આ નીતિ હેઠળ સાત લક્ષ્યો નક્કી કરવામાં આવ્યા છે-

બૌદ્ધિક સંપત્તિ હકોના આર્થિક-સામાજિક અને સાંસ્કૃતિક લાભો વિશે સમાજના તમામ વર્ગમાં જાગૃતિ લાવવી.

બૌદ્ધિક સંપત્તિ હકોના સર્જનને પ્રોત્સાહન આપવો.

બૌદ્ધિક સંપત્તિના હક અને જાહેર હિત વચ્ચે સંતુલન રાખવા માટે મજબૂત અને અસરકારક બૌદ્ધિક સંપત્તિ અધિકારના નિયમો અપનાવવા.

સેવા આધારિત બૌદ્ધિક સંપત્તિ અધિકારોના વહીવટને આધુનિક બનાવવું અને તેને મજબૂત બનાવવું.

વેપારીકરણ દ્વારા બૌદ્ધિક સંપત્તિ હકોની કિંમત નિર્ધારિત કરવી.

બૌદ્ધિક સંપત્તિ અધિકારોના ઉલ્લંઘનો સામે લડવા માટે અમલ અને ન્યાયિક પ્રણાલીને મજબૂત બનાવવી.

માનવ સંસાધન સંસ્થાઓની શિક્ષણ, તાલીમ, સંશોધન ક્ષમતાને મજબૂત બનાવવી અને બૌદ્ધિક સંપત્તિ હકોમાં કુશળતા ઉભી કરવી.

બૌદ્ધિક સંપત્તિના રક્ષણ પર આંતરરાષ્ટ્રીય સંમેલન

ઓદ્યોગિક સંપત્તિના સંરક્ષણ પર પેરિસ સંમેલન (1883): આમા ઓદ્યોગિક ડિઝાઇનની શોધનું પેટન્ટ, ટ્રેડમાર્ક શામેલ છે.

સાહિત્યિક અને કલાત્મક કાર્યોના સંરક્ષણ માટે બર્ન કન્વેન્શન (1886): આમાં નવલકથાઓ, ટૂંકી વાર્તાઓ, નાટકો, ગીતો, ઓપેરા, સંગીત, ચિત્ર, પેઇન્ટિંગ, શિલ્પ અને સ્થાપત્ય શામેલ છે.

મરાકેશ સંધિ (2013): આ સંધિ મુજબ, જો કોઈ પુસ્તક બ્રેઇલ લિપિમાં છપાય છે, તો તે બૌદ્ધિક સંપત્તિનું ઉલ્લંઘન માનવામાં આવશે નહીં. ભારત આ સંધિ અપનાવનાર પ્રથમ દેશ છે.

બૌદ્ધિક અધિકારના રક્ષણમાં ભારતની સ્થિતિ

વૈશ્વિક બૌદ્ધિક સંપત્તિ ઈન્ડેક્સ -2020 માં 38.46% ના સ્કોર સાથે ભારત 53 દેશોની યાદીમાં 40 મા ક્રમે છે, જ્યારે વર્ષ 2019 માં ભારત 36.04% ના સ્કોર સાથે 50 દેશોની યાદીમાં 36 મા ક્રમે હતો.

ઈન્ડેક્સમાં શામેલ બે નવા દેશો ગ્રીસ અને ડોમિનિકન રિપબ્લિકનો ભારત કરતાં વધુ સારો સ્કોર કરે છે. નોંધપાત્ર વાત એ છે કે ફિલિપાઇન્સ અને યુક્રેન જેવા દેશો પણ ભારત કરતા આગળ છે.

જોકે ધીમી ગતિએ ભારતે કોઈપણ દેશની તુલનામાં તેની રેન્કિંગમાં એકંદરે વૃદ્ધિ નોંધાવી છે.

આગળનો રસ્તો

ભારતની આ વૃદ્ધિને ટકાવી રાખવા, ભારતે હજી પણ તેની એકંદર બૌદ્ધિક સંપત્તિ માળખામાં પરિવર્તન લાવવાની દિશામાં વધુ કામ કરવાની જરૂર છે. માત્ર આ જ નહીં, બૌદ્ધિક સંપત્તિના મજબૂત ધોરણોને સતત અમલમાં મૂકવા માટે ગંભીર પગલાં લેવાની પણ જરૂર છે.

સંયુક્ત રાષ્ટ્રના ઓદ્યોગિક વિકાસ સંગઠને એક અધ્યયન દ્વારા પ્રમાણિત કર્યું છે કે જે દેશોમાં બૌદ્ધિક સંપત્તિ અધિકાર પ્રણાલી સુવ્યવસ્થિત છે ત્યાં આર્થિક વૃદ્ધિ ઝડપથી થઈ છે. તેથી અહીં સુધારો આવશ્યક છે.

ભારતે “પેટેંટ, ડિઝાઇન, ટ્રેડમાર્ક અને  ભૌગોલિક સુચકાંક મહાનિયંત્રક”  ને ચુસ્ત અને દુરસ્ત કરવાની  આવશ્યકતા છે.

આજના કરંટ અફેરની ક્વિજ રમવા- click Here 

Daily Current Affairs, Today Current Affairs, ICE Current Affairs, Current Affairs in Gujarati app, Liberty Current Affairs in Gujarati pdf 2020, Current Affairs  in Gujarati PDF free download,  Current Affairs in Gujarati 2020 PDF, daily gujarati current affair, immysacademy,  immy's academy,  Immys Academy Current Affair, ગુજરાતી કરંટ અફેર, ગુજરાતી સામાન્ય , ગુજરાતી કરંટ અફેર ક્વીજ, ipr,intellectual property,ipr in gujarati, science and technology for gpsc, gpsc material,