Central Vigilance Commission (CVC)

સેન્ટ્રલ વિજિલન્સ કમિશન

---

સેન્ટ્રલ વિજિલન્સ કમિશન (CVC) વિશે

સેન્ટ્રલ વિજિલન્સ કમિશન (CVC) એ ભારતની એક સર્વોચ્ચ સરકારી સંસ્થા છે જે દેશના જાહેર વહીવટમાં અખંડિતતા, પારદર્શિતા અને જવાબદારીને પ્રોત્સાહન આપવા માટે જવાબદાર છે.

તેની સ્થાપના 1964 માં ભારત સરકારના એક કારોબારી ઠરાવ દ્વારા કરવામાં આવી હતી.

તેની રચના કેન્દ્ર સરકારમાં વિજિલન્સ પ્રવૃત્તિઓ પર દેખરેખ રાખવા અને ભ્રષ્ટાચાર અટકાવવા માટે ભ્રષ્ટાચાર નિવારણ સમિતિ – સંથનામ સમિતિ (1962-64) ની ભલામણો પર કરવામાં આવી હતી.

શરૂઆતમાં, CVC કોઈ વૈધાનિક અથવા બંધારણીય સંસ્થા નહોતી, પરંતુ CVC અધિનિયમ, 2003 એ તેને વૈધાનિક દરજ્જો આપ્યો હતો.

વ્હિસલબ્લોઅર પ્રોટેક્શન: 2004 માં, તેને જાહેર હિત જાહેર કરવા અને માહિતી આપનારાઓના ઠરાવ (વ્હિસલબ્લોઅર્સ ઠરાવ) હેઠળ ભ્રષ્ટાચાર વિશેની ફરિયાદો પ્રાપ્ત કરવા અને તેના પર કાર્યવાહી કરવા માટેની એજન્સી તરીકે નિયુક્ત કરવામાં આવી હતી.

રચના

CVC એક બહુ-સભ્ય સંસ્થા છે જેમાં એક સેન્ટ્રલ વિજિલન્સ કમિશનર (ચેરપર્સન) અને બે કરતાં વધુ વિજિલન્સ કમિશનર નથી.

રાષ્ટ્રપતિ દ્વારા ત્રણ સભ્યોની સમિતિની ભલામણોના આધારે તેમના હસ્તાક્ષર અને સીલ હેઠળ વોરંટ દ્વારા નિયુક્ત કરવામાં આવે છે, જેમાં નીચેનાનો સમાવેશ થાય છે:

• વડાપ્રધાન તેના વડા તરીકે.
• કેન્દ્રીય ગૃહમંત્રી.
• લોકસભામાં વિરોધ પક્ષના નેતા.

આ સભ્યો ચાર વર્ષ અથવા 65 વર્ષના થાય ત્યાં સુધી, જે પણ પહેલા આવે ત્યાં સુધી પદ સંભાળે છે.

તેમના કાર્યકાળ પછી, તેઓ અન્ય કોઇ સરકારી પદ મેળવી શકતા નથી.

સેન્ટ્રલ વિજિલન્સ કમિશનરની સેવા શરતો, જેમાં પગાર અને ભથ્થાંનો સમાવેશ થાય છે, UPSC ચેરમેન જેવી જ છે, જ્યારે વિજિલન્સ કમિશનરોની સેવા શરતો UPSC સભ્યો સાથે સુસંગત છે. નિમણૂક પછી તેમના ગેરલાભ થાય એ રીતે શરતોમાં ફેરફાર કરી શકાતો નથી.

દૂર કરવું

રાષ્ટ્રપતિ નાદારી, નૈતિક ક્ષતિ માટે દોષિત ઠેરવવામાં આવ્યા હોવા અથવા માનસિક અથવા શારીરિક નબળાઈને કારણે અયોગ્યતા જેવા કારણોસર CVC અથવા કોઈપણ વિજિલન્સ કમિશનરને દૂર કરી શકે છે.

સુપ્રીમ કોર્ટ દ્વારા તપાસ બાદ, સાબિત થયેલા ગેરવર્તણૂક અથવા અસમર્થતાના આધારે રાષ્ટ્રપતિ તેમને દૂર પણ કરી શકે છે.

CVC ની સત્તાઓ

• તેણે પોતાની પ્રક્રિયાનું નિયમન કરવાનો અધિકાર છે.
• ન્યાયિક સત્તાઓ: સિવિલ કોર્ટની સત્તાઓ ધરાવે છે; તેની કાર્યવાહીમાં ન્યાયિક પાત્ર હોય છે.
• નિરીક્ષણ: તકેદારી અને ભ્રષ્ટાચાર વિરોધી દેખરેખ માટે કેન્દ્ર સરકાર અથવા તેના અધિકારીઓ પાસેથી માહિતી અથવા અહેવાલો મંગાવી શકે છે.

CVC ના કાર્યો

• ભ્રષ્ટાચારના આરોપોની પૂછપરછ: ભ્રષ્ટાચાર નિવારણ અધિનિયમ, 1988 હેઠળ ભ્રષ્ટાચારના આરોપોની પૂછપરછ અથવા તપાસ હાથ ધરવી.
• દિલ્હી સ્પેશિયલ પોલીસ સ્થાપનાનું નિરીક્ષણ: તે દિલ્હી સ્પેશિયલ પોલીસ સ્થાપના (CBI) ની કામગીરી પર દેખરેખ રાખે છે જ્યાં સુધી તે ભ્રષ્ટાચાર નિવારણ અધિનિયમ, 1988 હેઠળના ગુનાઓની તપાસ સાથે સંબંધિત છે.
• સલાહ અને ભલામણો: તકેદારી બાબતો પર કેન્દ્ર સરકાર અને તેના અધિકારીઓને સલાહ આપવી.
• વાર્ષિક અહેવાલો: રાષ્ટ્રપતિને તેના ફરજોના પ્રદર્શન પર વાર્ષિક અહેવાલ સબમિટ કરવો.
• પ્રારંભિક પૂછપરછ: લોકપાલ દ્વારા ઉલ્લેખિત ફરિયાદોની પ્રારંભિક તપાસ હાથ ધરવી.
• પ્રસ્તુત અહેવાલો: CVC એ દર વર્ષે રાષ્ટ્રપતિને તેની કામગીરીનો અહેવાલ રજૂ કરવાનો હોય છે. રાષ્ટ્રપતિ આ અહેવાલ સંસદના દરેક ગૃહ સમક્ષ રજૂ કરે છે.

વિષય	માહિતી
સ્થાપના	1964, સંથનામ સમિતિની ભલામણથી
સ્થિતિ	વૈધાનિક સંસ્થા – CVC અધિનિયમ, 2003 બાદ
રચના	1 સેન્ટ્રલ વિજિલન્સ કમિશનર + 2 વિજિલન્સ કમિશનર
નિયુક્તિ	PM + Home Minister + Leader of Opposition (Lok Sabha) ની ભલામણથી રાષ્ટ્રપતિ દ્વારા
કાર્યકાળ	4 વર્ષ અથવા 65 વર્ષ – જે પહેલા આવે
સત્તાઓ	ન્યાયિક સત્તાઓ, દેખરેખ, માહિતી માંગવાનો અધિકાર
મુખ્ય કાર્યો	CBI પર દેખરેખ, ભ્રષ્ટાચાર કેસ તપાસ, સરકારને સલાહ, વાર્ષિક અહેવાલ
વિશેષ	વ્હિસલબ્લોઅર સુરક્ષા – 2004 થી
દૂર કરવું	રાષ્ટ્રપતિ → સુપ્રીમ કોર્ટની તપાસ બાદ અયોગ્યતા/ગેરવર્તન માટે