આબોહવાના તત્વો અને પરિબળો

હવામાન અને આબોહવા વચ્ચેનો તફાવત અને તેને અસર કરતા ભૌતિક પરિબળો

હવામાન (Weather): વાતાવરણની ટૂંકા ગાળાની અવસ્થા (કલાકો કે દિવસો).
આબોહવા (Climate): કોઈપણ પ્રદેશના હવામાનની લાંબા ગાળાની (લગભગ ૩૫ વર્ષ કે તેથી વધુ) સરેરાશ સ્થિતિ.

૧. આબોહવાના મુખ્ય તત્વો (Elements)

આ એવા તત્વો છે જે દરરોજ બદલાતા રહે છે અને આબોહવાનું નિર્માણ કરે છે:

• તાપમાન: સૂર્યઘાતને કારણે પૃથ્વી ગરમ થાય છે. તે સૌથી મહત્વનું તત્વ છે.
• વાતાવરણીય દબાણ: હવાના વજનને કારણે દબાણ સર્જાય છે. તે પવનોની ગતિ નક્કી કરે છે.
• પવન: હવા હંમેશા 'વધારે દબાણ' થી 'ઓછા દબાણ' તરફ ગતિ કરે છે.
• ભેજ અને વરસાદ: હવામાં રહેલી પાણીની વરાળ અને તેનું ઠરવું (Precipitation).

૨. આબોહવાને અસર કરતા પરિબળો (Factors)

આ પરિબળો નક્કી કરે છે કે કોઈ સ્થળની આબોહવા કેવી હશે:

૧. અક્ષાંશ (Latitude): વિષુવવૃત્તથી અંતર વધતા તાપમાન ઘટે છે કારણ કે સૂર્યના કિરણો ત્રાંસા પડતા જાય છે.

૨. સમુદ્રની સપાટીથી ઊંચાઈ: જેમ ઊંચાઈ વધે તેમ તાપમાન ઘટે છે (દર ૧૬૫ મીટરે ૧°C). ઉદા: અમદાવાદ કરતા આબુ ઠંડુ છે.

૩. સમુદ્રથી અંતર: સમુદ્ર કિનારે આબોહવા 'સમ' (Moderate) રહે છે, જ્યારે અંદરના ભાગોમાં 'વિષમ' (Extreme) રહે છે.

૪. પર્વતોની દિશા: પર્વતો ભેજવાળા પવનોને રોકીને વરસાદ લાવે છે. ઉદા: હિમાલય ઠંડા પવનોને રોકે છે.

૫. સમુદ્રના પ્રવાહો: ગરમ પ્રવાહો કિનારાનું તાપમાન વધારે છે, જ્યારે ઠંડા પ્રવાહો તાપમાન ઘટાડે છે.

૬. જમીનનો પ્રકાર અને વનસ્પતિ: જંગલો ભેજ જાળવી રાખે છે અને તાપમાન ઘટાડવામાં મદદરૂપ થાય છે.

૩. તાપમાનનું વ્યુત્ક્રમણ (Temperature Inversion)

સામાન્ય રીતે ઊંચાઈ વધતા તાપમાન ઘટે છે, પરંતુ કેટલીકવાર ખાસ સ્થિતિમાં ઊંચાઈ વધતા તાપમાન વધે છે, જેને 'તાપમાનનું વ્યુત્ક્રમણ' કહે છે. આ સ્થિતિ શિયાળાની લાંબી અને શાંત રાત્રિઓમાં પહાડી પ્રદેશોમાં જોવા મળે છે.

ભૂગોળ ઈ-બુક | Topic: Elements & Factors of Climate | GPSC 2025