મુખ્ય ભૂમિ સ્વરૂપો અને તેની લાક્ષણિકતાઓ

મુખ્ય ભૂમિ સ્વરૂપો અને લાક્ષણિકતાઓ

પર્વતો, ઉચ્ચપ્રદેશો અને મેદાનોનું વિગતવાર વર્ગીકરણ

પૃથ્વીના પેટાળમાં થતી હિલચાલ (Endogenetic forces) અને સપાટી પર થતા ઘસારા (Exogenetic forces) ને કારણે વિવિધ ભૂમિ સ્વરૂપો રચાય છે. પૃથ્વીની સપાટીના ૨૬% ભાગ પર પર્વતો, ૩૩% પર ઉચ્ચપ્રદેશો અને ૪૧% પર મેદાનો આવેલા છે.

૧. પર્વતો (Mountains)

સમુદ્રની સપાટીથી ૯૦૦ મીટરથી વધુ ઊંચાઈ અને તીવ્ર ઢોળાવ ધરાવતા ભૂભાગને પર્વત કહે છે.

ગેડ પર્વત (Fold Mountains): દબાણ બળને કારણે રચાય. ઉદા: હિમાલય, આલ્પ્સ, એન્ડીઝ.

ખંડ પર્વત (Block Mountains): ખેંચાણ બળથી ભૂમિભાગ નીચે બેસી જાય. ઉદા: સાતપુડા, વિંધ્યાચલ.

જ્વાળામુખી પર્વત (Volcanic): લાવાના સંગ્રહથી રચાય. ઉદા: ગિરનાર, ફુજિયામા (જાપાન).

અવશિષ્ટ પર્વત (Residual): ઘસારાને કારણે બાકી રહેલો ભાગ. ઉદા: અરવલ્લી, પૂર્વી ઘાટ.

૨. ઉચ્ચપ્રદેશો (Plateaus)

સમુદ્રની સપાટીથી ૧૮૦ મીટરથી વધુ ઊંચાઈ ધરાવતો અને ઉપરથી ટેબલ જેવો સપાટ ભૂભાગ.

આંતર પર્વતીય: ચારે બાજુથી પર્વતોથી ઘેરાયેલો. ઉદા: તિબેટનો ઉચ્ચપ્રદેશ (વિશ્વમાં સૌથી ઉંચો).

પર્વત પ્રાંતિય: એક બાજુ પર્વત અને બીજી બાજુ મેદાન હોય. ઉદા: માળવાનો ઉચ્ચપ્રદેશ.

ખંડીય ઉચ્ચપ્રદેશ: લાવાના ઠરવાથી કે ભૂગર્ભ હિલચાલથી રચાય. ઉદા: દક્ષિણ ભારતનો ઉચ્ચપ્રદેશ.

GPSC Tip: ઉચ્ચપ્રદેશોને 'ખનીજોના ભંડાર' કહેવામાં આવે છે. છોટાનાગપુરનો ઉચ્ચપ્રદેશ ભારતનો સૌથી ધનિક ખનીજ પ્રદેશ છે.

૩. મેદાનો (Plains)

સમુદ્રની સપાટીથી ૧૮૦ મીટરથી ઓછી ઊંચાઈ ધરાવતા સમથળ ભાગો. વિશ્વની ૯૦% વસ્તી મેદાનોમાં વસે છે.

નિક્ષેપણના મેદાન: નદીઓ, પવન કે હિમનદી દ્વારા લાવવામાં આવેલા કાંપથી રચાય. ઉદા: ગંગા-બ્રહ્મપુત્રાનું મેદાન.

ઘસારાના મેદાન: કુદરતી પરિબળો દ્વારા પર્વતો ઘસાઈને મેદાન બને (Peneplains). ઉદા: પશ્ચિમ સાઇબિરીયા.

દરિયાકાંઠાના મેદાન: સમુદ્રની સપાટી નીચે જવાથી કે કાંપ ઠરવાથી રચાય. ઉદા: ભારતનો પૂર્વ કિનારો.

ભૂમિ સ્વરૂપોની લાક્ષણિકતાઓ - સરખામણી

લક્ષણ	પર્વત	ઉચ્ચપ્રદેશ	મેદાન
ઊંચાઈ (આશરે)	> ૯૦૦ મીટર	૧૮૦ - ૯૦૦ મીટર	< ૧૮૦ મીટર
ઢોળાવ	અતિ તીવ્ર	મધ્યમ/તીવ્ર (કિનારે)	નહિવત / મંદ
ઉપયોગીતા	પ્રવાસન, નદીઓનું ઉદગમ	ખનીજ અને પશુપાલન	ખેતી, ઉદ્યોગ, વસાહત

ભૂગોળ ઈ-બુક | Topic: Major Landforms | GPSC Series 2025