Immy's Academy

ભારતીય કઠપુતલી કલા

ભારતીય કઠપુતલી કલા દેશની પ્રાચીન પરંપરાનો અવિભાજ્ય અંગ છે. આ માત્ર મનોરંજન નથી, પરંતુ સામાજિક સંદેશ, લોકકથાઓ, ધાર્મિક પ્રસંગો અને સાંસ્કૃતિક વારસાને આગળ ધપાવવાનું માધ્યમ છે। ભારતમાં કઠપુતલીની વિવિધ શૈલીઓ ચાર મુખ્ય શ્રેણીમાં વહેંચી શકાય છે — ધાગા (String), છાયા (Shadow), દસ્તાના (Glove) અને છડ (Rod) પुतલી.

---

1️⃣ ધાગા પુતલી (String Puppets / Marionettes)

ધાગા પુતલીઓમાં સંયુક્ત અંગો (Jointed Limbs) હોય છે, જેને ધાગાઓથી નિયંત્રિત કરવામાં આવે છે. એની લચીલાશ, અભિવ્યક્તિ અને ગતિ તેને સૌથી અભિવ્યક્તિપૂર્ણ અને જીવંત કઠપુતલી રૂપ બનાવે છે.

ક્ષેત્ર :

• રાજસ્થાન
• ઓડિશા
• કર્ણાટક
• તમિલનાડુ

ઉદાહરણ	રાજ્ય	વિશેષતાઓ
કઠપુતલી	રાજસ્થાન	પ્રખ્યાત શૈલી, રંગીન પોશાક, લોકકથાઓ
ગોંબેયટ્ટા	કર્ણાટક	યક્ષગાન પ્રભાવ, લાકડું + ધાગો
બોમ્મલાટ્ટમ	તમિલનાડુ	છડ + ધાગા પुतલી, તમિલ લોકકથા
કુંઢેઈ	ઓડિશા	હળવી પुतલી, જાત્રા સંગીતનો પ્રભાવ

---

2️⃣ છાયા પુતલી (Shadow Puppets)

છાયા પુતલીઓ ચપટી અને ચામડાથી બનાવવામાં આવે છે. પ્રકાશ અને પડદા વચ્ચે રાખીને છાયા રૂપે પ્રદર્શન થાય છે.

ક્ષેત્ર :

• ઓડિશા
• કેરળ
• આંધ્ર પ્રદેશ
• કર્ણાટક
• મહારાષ્ટ્ર
• તમિલનાડુ

• રાવણછાયા – ઓડિશા : કાળી છાયા, રામાયણ
• તોગાલુગોંબેયટ્ટા – કર્ણાટક : રંગીન ચામડા પुतલી
• તોલુ બોમ્માલાટ્ટા – આંધ્ર પ્રદેશ : “ચામડાની ગુડિયાનો નૃત્ય”

તોલુ બોમ્માલાટ્ટા – વિશેષતાઓ
• બકરીની ખાલથી બને
• રંગીન સ્ક્રીન પર પ્રદર્શન
• મુખ્ય વિષય – રામાયણ & મહાભારત

---

3️⃣ દસ્તાના પુતલી (Glove Puppets)

• ઉત્તર પ્રદેશ – સામાજિક નાટક
• ઓડિશા – રાધા-કૃષ્ણ વાર્તાઓ
• કેરળ – લોકકથા અને મંદિર પરંપરા

---

4️⃣ છડ પુતલી (Rod Puppets)

• પશ્ચિમ બંગાળ – પુતુલ નાચ
• ઓડિશા – સંસ્કૃતિ આધારિત
• બિહાર – યમપુરી

---

🎯 કઠપુતલી કળાનું સાંસ્કૃતિક મહત્વ

• લોકકથાઓ અને મહાકાવ્યોનું સંરક્ષણ
• જાગૃતિ ફેલાવવાનું માધ્યમ
• સ્થાનિક સંગીત & વસ્ત્રોનું પ્રદર્શન
• ઉત્સવોમાં લોકપ્રિય

---

🏛 સરકારી પ્રયત્ન

• સંગીત નાટક અકાદમી – સહાય
• રાષ્ટ્રીય કઠપુતલી સંસ્થાન – તાલીમ
• NEP 2020 – કલાને પ્રોત્સાહન
• ફેસ્ટિવલ & પ્રવાસન સપોર્ટ

---

📌 નિષ્કર્ષ

આ કલા અમૂર્ત સાંસ્કૃતિક ધરોહર છે. ટેક્નોલોજી યુગમાં એની સુરક્ષા માટે તાલીમ અને સરકારી સહયોગ જરૂરી છે.