Standard 6 - - Social Science - Chapter 1 -GCERT Gujarati Notes

પ્રસ્તાવના : ઈતિહાસ શા માટે?

સામાજિક વિજ્ઞાન આપણને વર્તમાન સમાજજીવનનો પરિચય કરાવે છે, જ્યારે ઈતિહાસ માનવસમાજના ભૂતકાળની માહિતી આપે છે. ઈતિહાસની મદદથી આપણે જાણણી શકીએ છીએ કે માનવી જ્યારે અગ્નિ કે ખેતીવાડીનો ઉપયોગ કરતો ન હતો ત્યારે તેનું જીવન કેવું હતું.

1. ઈતિહાસ જાણવાના સાધનો (સ્ત્રોત)

ઈતિહાસકારો અને પુરાતત્વશાસ્ત્રીઓ ભૂતકાળને જાણવા માટે વિવિધ સાધનોનો ઉપયોગ કરે છે:

તાડપત્ર અને ભોજપત્ર

• પ્રાચીન સમયમાં લખવા માટે ઉપયોગમાં લેવાતી હસ્તપ્રતો.
• તાડપત્ર: તાડ વૃક્ષના પર્ણ પર લખાયેલી હસ્તપ્રતો.
• ભોજપત્ર: હિમાલયમાં થતા ‘ભૂર્જ’ નામના વૃક્ષોની પાતળી આંતરછાલ પર લખાયેલી હસ્તપ્રતો.
• આ હસ્તપ્રતો મંદિરો અને મઠોમાં સચવાયેલી છે અને તેમાં સંસ્કૃત, પ્રાકૃત અને તમિલ ભાષામાં લખાણો જોવા મળે છે.

અભિલેખો

• ધાતુઓ અને પથ્થરો પર કોતરેલા લેખને અભિલેખ કહેવાય છે. આ લખાણો લાંબા સમય સુધી ટકી રહે છે.
• રાજાઓ પોતાના આદેશો શિલાઓ પર કોતરાવી પ્રજા સાથે સંવાદ કરતા.
• અશોકના શિલાલેખો (જૂનાગઢ) ખૂબ જાણીતા છે.

તામ્રપત્રો

• તાંબાના પતરા ઉપર કોતરીને લખવામાં આવતું લખાણ.
• અનેક રાજાઓએ પોતાના વહીવટીતંત્ર અને દાનની માહિતી આ રીતે કોતરાવી છે.
• ગુજરાતમાં હેમચંદ્રાચાર્ય લાઈબ્રેરી (પાટણ) અને ભો. જે. અધ્યયન અને સંશોધન વિદ્યાભવન (અમદાવાદ) જેવી જગ્યાએ આવા તામ્રપત્રો સચવાયેલા છે.

સિક્કા

• સિક્કા ઈતિહાસ જાણવાનું અગત્યનું સાધન છે.
• તેના પરથી રાજાનું નામ, ધર્મ અને સંસ્કૃતિની માહિતી મળે છે.
• ભારતમાં ઈ.સ. પૂર્વે 5મી સદીના ‘પંચમાર્ક સિક્કા’ મળી આવ્યા છે, જે સૌથી જૂના સિક્કા છે.
• ધાતુના ટુકડાઓને છાપ ઉપસાવવા બીબામાં મૂકી દબાણ આપીને પંચમાર્ક સિક્કા બનાવવામાં આવતા.

2. ઈતિહાસના અભ્યાસીઓ

અભ્યાસી	વિગત
પુરાતત્વશાસ્ત્રીઓ (Archaeologists)	તેઓ પ્રાચીન સ્થળો પર જઈ ઉત્ખનન કરીને મકાનો, સિક્કા, ઈંટો, પથ્થરો અને ઓજારો શોધીને તે સમયના માનવોની સંસ્કૃતિનો અભ્યાસ કરે છે.
પ્રવાસીઓ	મેગસ્થનીઝ, પ્લિની, ફાહિયાન અને યુઅન શ્વાંગ જેવા મુસાફરોના પ્રવાસવર્ણનમાંથી જે-તે દેશના ઈતિહાસ અને સંસ્કૃતિની જાણકારી મળે છે.

આ સંશોધનો પરથી ઉત્તર-પશ્ચિમ ભારતમાં સિંધુ નદીના કિનારે 4500 વર્ષ પહેલાં અને ગંગા નદીની આસપાસ 2500 વર્ષ પહેલાં શહેરોનો વિકાસ થયો હતો તે જાણી શકાય છે.

3. ભૂમિનું નામ (ભારત અને ઈન્ડિયા)

નામ	માહિતી
ઈન્ડિયા (India)	આ શબ્દ ‘ઈન્ડસ’ (Indus) પરથી ઉતરી આવ્યો છે, જેને સંસ્કૃતમાં ‘સિંધુ’ કહેવાય છે. પ્રાચીન ઈરાનના લોકો સિંધુ નદીને ‘હિન્ડોસ’ અને ગ્રીસના લોકો ‘ઈન્ડસ’ કહેતા હતા.
ભારત (Bharat)	આ નામ ઋગ્વેદમાંથી જાણવા મળે છે. ભરત નામનો માનવસમૂહ ઉત્તર-પશ્ચિમ ભારતમાં આવીને વસેલો, તેમના નામ પરથી આપણો દેશ ‘ભારત’ તરીકે ઓળખાય છે.

4. સાલવારી (સમયની ગણતરી)

ઈતિહાસમાં સમયનું ખૂબ મહત્વ છે. સમયની ગણતરી ઈસુ ખ્રિસ્તના જન્મ સાથે સંકળાયેલી છે:

શબ્દ	અર્થ
AD (Anno Domini)	ઈસુ ખ્રિસ્તના જન્મ પછીના વર્ષો (ઈ.સ.)
BC (Before Christ)	ઈસુ ખ્રિસ્તના જન્મ પહેલાંના વર્ષો (ઈ.સ. પૂર્વે)
CE (Common Era)	સામાન્ય યુગ
BCE (Before Common Era)	સામાન્ય યુગ પૂર્વે

🔁 Quick Revision – ઝટપટ પુનરાવર્તન

• ઈતિહાસ માનવસમાજના ભૂતકાળની માહિતી આપે છે.
• સામાજિક વિજ્ઞાન વર્તમાન સમાજજીવનનો પરિચય કરાવે છે.
• તાડપત્ર અને ભોજપત્ર પ્રાચીન સમયમાં લખવા માટે વપરાતી હસ્તપ્રતો છે.
• પથ્થર અને ધાતુ પર કોતરેલા લેખને અભિલેખ કહેવાય છે.
• અશોકના શિલાલેખો (જૂનાગઢ) બહુ જાણીતા છે.
• તાંબાના પતરા પર લખાયેલ લખાણને તામ્રપત્ર કહેવાય છે.
• સિક્કાઓ પરથી રાજાનું નામ, ધર્મ અને સંસ્કૃતિની માહિતી મળે છે.
• ભારતમાં સૌથી જૂના સિક્કા ઈ.સ. પૂર્વે 5મી સદીના પંચમાર્ક સિક્કા છે.
• પુરાતત્વશાસ્ત્રીઓ ઉત્ખનન કરીને ભૂતકાળનો અભ્યાસ કરે છે.
• પ્રવાસીઓના વર્ણનોથી તે સમયની સંસ્કૃતિની માહિતી મળે છે.
• ‘ઈન્ડિયા’ નામ ‘સિંધુ (Indus)’ નદી પરથી આવ્યું છે.
• ‘ભારત’ નામ ઋગ્વેદમાં દર્શાવેલા ભરત જનસમૂહ પરથી આવ્યું છે.
• સમયની ગણતરી BC/AD અથવા BCE/CE દ્વારા થાય છે.