Standard 6 - - Social Science - Chapter 2 -GCERT Gujarati Notes

પ્રકરણ ૨ : આદિમાનવથી સ્થાયી જીવનની સફર

આ પ્રકરણમાં આદિમાનવના ભટકતા જીવનથી લઈને ખેતી અને સ્થાયી વસવાટ સુધીની મહત્વપૂર્ણ યાત્રાનું વર્ણન છે.

૧. આદિમાનવ અને ભટકતું જીવન (Hunter-Gatherers)

• કોણ હતા?: આદિમાનવો એટલે ખૂબ જ જૂના સમયના માનવો, જેઓ આશરે ૨૦ લાખ વર્ષો પહેલાં ભટકતું જીવન જીવતા હતા.
• ખોરાક: તેઓ શિકાર કરીને (હરણ, જંગલી પ્રાણીઓ, માછલી, પક્ષીઓ) તથા કંદમૂળ અને ફળો એકત્રિત કરીને ખોરાક મેળવતા હતા.
• ભટકવાનું કારણ: ખોરાક અને પાણીની શોધમાં તેઓ એક જગ્યાએથી બીજી જગ્યાએ ભટકતા રહેતા.

૨. સાધનો અને રહેઠાણ (પાષાણયુગ)

• હથિયારો: પથ્થર, લાકડાં અને હાડકાંના ઓજારોનો ઉપયોગ કરતા હોવાથી આ સમયને પાષાણયુગ કહેવાય છે.
• ઉપયોગ: વનસ્પતિ કાપવા, પ્રાણીઓને ચીરીને ચામડી કાઢવા માટે ઓજારો વપરાતા.
• રહેઠાણ: વરસાદ અને જંગલી પ્રાણીઓથી રક્ષણ માટે પ્રાકૃતિક ગુફાઓમાં રહેતા.

ભીમબેટકા (મધ્યપ્રદેશ):
અહીં આદિમાનવે દોરેલા પક્ષીઓ, હરણ, વૃક્ષો અને માનવોના લગભગ ૫૦૦ જેટલાં ચિત્રો મળી આવ્યા છે, જે પ્રાકૃતિક રંગો વડે દોરેલાં છે.

૩. મહત્વની શોધો : અગ્નિ અને ચક્ર

• અગ્નિની શોધ: દક્ષિણ ભારતના કુરનૂલની ગુફામાંથી રાખના અવશેષો મળ્યા છે.
• સમય: આજથી લગભગ ૧૧,૦૦૦ વર્ષ પહેલાં માનવી અગ્નિનો ઉપયોગ કરતો થયો.
• ઉપયોગ: માંસ શેકવા, પ્રકાશ મેળવવા અને જંગલી પ્રાણીઓથી રક્ષણ.
• ચક્ર (પૈડું): ઝાડના થડ અને જાડાં લાકડામાંથી ચક્ર બનાવતા શીખ્યા.

૪. બદલાતું પર્યાવરણ અને ખેતીની શરૂઆત

• વાતાવરણમાં ફેરફાર: લગભગ ૧૨,૦૦૦ વર્ષ પહેલાં ગરમી વધતાં ઘાસનાં મેદાનો ઊભાં થયાં.
• પરિણામ: તૃણાહારી પ્રાણીઓની સંખ્યા વધી.
• ખેતી: ઘઉં, જવ જેવા ધાન્યોના સંપર્કથી ધીમે-ધીમે ખેતી શરૂ થઈ.

૫. સ્થાયી જીવન

• સ્થાયી જીવન: અનાજ ઉગાડવા અને સંગ્રહ માટે એક જગ્યાએ રહેવું પડ્યું.
• પશુપાલન: પ્રથમ પાળતું પ્રાણી કૂતરો હતો.
• રહેઠાણ: ગારા-માટી અને ઘાસના મકાનો.
• સંગ્રહ: અનાજ માટે માટીના ઘડા અને માટલાં.
• ઓજારો: ખુરપી, છીણી અને દાતરડાં.

૬. મહત્વના પુરાતન સ્થળો

સ્થળ	મળેલા પુરાવા
મેહરગઢ (પાકિસ્તાન)	ઘઉં-જવની ખેતી, લંબચોરસ ઘરો, બકરીને દફનાવવાના પુરાવા
લાંઘણજ (ગુજરાત)	માનવ વસાહત અને ગેંડાના અવશેષો
બુર્જહોમ, ગુફકાલ	ઘઉં, મસૂર, કૂતરાં, ખાડાવાળાં મકાન
ઈનામગામ	ગોળ ઘરો, બાજરી-જવ, બાળકોના અવશેષો
ચિરાંદ	ભેંસ, બળદ અને ખેતીના ઓજારો

સારાંશ (Analogy)

જેમ બાળક ઘૂંટણિયે ચાલે → ચાલતા શીખે → સ્થિર બને, તેવી જ રીતે માનવજીવન ભટકતું → અગ્નિ અને પૈડાં → ખેતી અને સ્થાયી જીવન સુધી વિકસ્યું.

🔁 Quick Revision – ઝટપટ પુનરાવર્તન

• આદિમાનવો ભટકતું જીવન જીવતા હતા.
• આ સમયને પાષાણયુગ કહેવાય છે.
• ભીમબેટકામાં ૫૦૦થી વધુ ગુફાચિત્રો મળ્યાં છે.
• અગ્નિનો ઉપયોગ આશરે ૧૧,૦૦૦ વર્ષ પહેલાં શરૂ થયો.
• ચક્રની શોધથી પરિવહન સરળ બન્યું.
• પર્યાવરણ બદલાતા ખેતીની શરૂઆત થઈ.
• ખેતીથી સ્થાયી જીવન શરૂ થયું.
• મેહરગઢ ભારતનું પ્રાચીન ગામ માનવામાં આવે છે.