Standard 6 - - Social Science - Chapter 7 -GCERT Gujarati Notes

ગુપ્તયુગ, હર્ષવર્ધન અને પુલકેશી બીજો

તમારા સ્રોતોના આધારે ગુપ્તયુગ, હર્ષવર્ધન અને પુલકેશી બીજા વિશેની તમામ હકીકતલક્ષી માહિતી અહીં આપવામાં આવી છે:

૧. ગુપ્ત સામ્રાજ્ય: સ્થાપના અને શાસકો

પ્રસ્તાવના

ઈસુની ત્રીજી સદીમાં મગધમાં ગુપ્તવંશની સત્તા સ્થપાઈ હતી. આ યુગમાં ભારતની રાજકીય એકતા, શાંતિ અને સુરક્ષાને કારણે અપૂર્વ સમૃદ્ધિ આવી હતી, તેથી ગુપ્તયુગને ભારતનો ‘સુવર્ણયુગ’ કહેવામાં આવે છે.

ચંદ્રગુપ્ત પહેલો

મગધના સામ્રાજ્યમાં શ્રીગુપ્ત ગુપ્તવંશનો સ્થાપક હતો અને તેના પુત્રનું નામ ઘટોત્કચ ગુપ્ત હતું. ઘટોત્કચના અનુગામી તરીકે ઈ.સ. ૩૧૯માં ચંદ્રગુપ્ત પ્રથમ પાટલીપુત્રની ગાદીએ આવ્યો. તેણે લિચ્છવી જાતિની કન્યા કુમારદેવી સાથે લગ્ન કર્યા હતા અને ‘મહારાજાધિરાજ’ જેવું બિરુદ ધારણ કર્યું હતું. તેણે ગુપ્ત સંવતની શરૂઆત કરાવી હતી.

સમ્રાટ સમુદ્રગુપ્ત

ચંદ્રગુપ્ત પ્રથમ પછી તેનો પુત્ર સમુદ્રગુપ્ત ગાદીએ આવ્યો. તેની માહિતી પ્રયાગરાજના સ્તંભલેખ (પ્રયાગ-પ્રશસ્તિ) અને સિક્કાઓમાંથી મળે છે. તેણે ઉત્તર ભારતના અને દક્ષિણ ભારતના અનેક રાજાઓને હરાવ્યા હતા. તે સંગીતપ્રેમી હતો અને સિક્કાઓમાં તેને વીણા વગાડતો દર્શાવવામાં આવ્યો છે. તેણે અશ્વમેધ યજ્ઞ કર્યો હતો અને કવિરાજનું બિરુદ મેળવ્યું હતું.

સમ્રાટ ચંદ્રગુપ્ત બીજો (વિક્રમાદિત્ય)

સમુદ્રગુપ્ત પછી ચંદ્રગુપ્ત બીજો ગાદી પર આવ્યો. તેણે શકોને હરાવીને ‘શકારિ’ બિરુદ ધારણ કર્યું અને તે ‘વિક્રમાદિત્ય’ તરીકે ઓળખાયો. તેના સમયમાં ચીની યાત્રાળુ ફાહિયાન ભારત આવ્યો હતો. તેના દરબારમાં કાલિદાસ, ધન્વંતરિ, વરાહમિહિર જેવા નવરત્નો હતા. તેણે દિલ્લી પાસે મહેરૌલીમાં લોહસ્તંભ બંધાવ્યો હતો જેને સદીઓ સુધી તાપ અને વરસાદમાં રહેવા છતાં કાટ લાગ્યો નથી.

અંતિમ શાસકો

ચંદ્રગુપ્ત બીજા પછી કુમારગુપ્ત પહેલો ગાદીએ આવ્યો, જેનાં સમયમાં નાલંદા વિદ્યાપીઠ અને અજંતાની ગુફાઓ તૈયાર થઈ. ત્યારપછી સ્કંદગુપ્ત ગાદીએ આવ્યો જેણે હૂણોના આક્રમણને ખાળ્યા હતા, પરંતુ ઈ.સ. ૫૫૦માં ગુપ્ત સામ્રાજ્યનો અંત આવ્યો.

૨. ગુપ્તયુગની શાસનવ્યવસ્થા અને સ્થિતિ

શાસનતંત્ર

શાસનતંત્ર કેન્દ્રીય, પ્રાંતીય અને સ્થાનિક એમ ત્રણ વિભાગમાં વહેંચાયેલું હતું. સમ્રાટ કેન્દ્રસ્થાને હતા અને વહીવટીતંત્રના મુખ્ય સેનાપતિ ‘મહાબલાધિકૃત’ કહેવાતા. પ્રાંતને ‘ભુક્તિ’ અને જિલ્લાને ‘વિષય’ કહેવામાં આવતા.

આર્થિક સ્થિતિ

ખેતી અને વેપાર ખૂબ વિકસ્યો હતો. રાજા કુલ ઉત્પાદનનો છઠ્ઠો ભાગ કર તરીકે લેતા. ખંભાત, ભરૂચ, સોપારા જેવા આંતરરાષ્ટ્રીય બંદરોથી સુતરાઉ કાપડ, રેશમી કાપડ અને મસાલાની નિકાસ થતી હતી.

ધાર્મિક સ્થિતિ

ગુપ્ત સમ્રાટો વૈષ્ણવ ધર્મને રાજ્યધર્મનો દરજ્જો આપતા હતા, પરંતુ તેઓ અન્ય ધર્મો પ્રત્યે સહિષ્ણુ હતા. આ સમયમાં દક્ષિણ ભારતમાં શૈવ સંતો ‘નયનાર’ અને વૈષ્ણવ સંતો ‘અલ્વાર’ કહેવાતા.

વિજ્ઞાન

આર્યભટ્ટે શૂન્ય અને દશાંશપદ્ધતિની શોધ કરી હતી. વરાહમિહિરે ‘બૃહદસંહિતા’ નામનો ગ્રંથ લખ્યો અને વાગ્ભટ્ટે આયુર્વેદ ક્ષેત્રે ‘અષ્ટાંગહૃદયસંહિતા’ ગ્રંથ લખ્યો.

૩. સમ્રાટ હર્ષવર્ધન (ઈ.સ. ૬૦૬ પછી)

• હર્ષવર્ધન થાણેશ્વર અને કનોજના રાજા હતા.
• તેમણે પોતાની બહેન રાજ્યશ્રીને બચાવી અને કનોજ તથા થાણેશ્વર બંને રાજ્યો પર શાસન કર્યું.
• દક્ષિણમાં પુલકેશી બીજા સાથે નર્મદાના યુદ્ધમાં પરાજયનો સામનો કરવો પડ્યો.
• હર્ષવર્ધન સાહિત્યપ્રેમી હતા.
• તેમણે ‘પ્રિયદર્શિકા’, ‘રત્નાવલી’ અને ‘નાગાનંદ’ નામના નાટકો લખ્યા હતા.
• ચીની યાત્રી યુઅન શ્વાંગ તેમના સમયમાં ભારત આવ્યા હતા.
• યુઅન શ્વાંગના અધ્યક્ષપદે કનોજમાં ધર્મપરિષદ યોજાઈ હતી.
• હર્ષવર્ધને નાલંદા વિદ્યાપીઠના નિભાવ માટે ૧૦૦ ગામ ભેટમાં આપ્યાં હતાં.

૪. પુલકેશી બીજો અને અન્ય રાજ્યો

પુલકેશી બીજો

પુલકેશી બીજો ચાલુક્યવંશનો સૌથી શક્તિશાળી રાજા હતો. તેણે મહારાષ્ટ્રમાં સત્તા સ્થાપી હતી. તેણે સમ્રાટ હર્ષને હરાવ્યા હતા અને ‘દક્ષિણપથના સ્વામી’ નું બિરુદ પ્રાપ્ત કર્યું હતું. તેણે ઈરાનમાં પોતાના રાજદૂતને મોકલ્યો હતો.

અન્ય રાજ્યો

કાંચીના પલ્લવોએ સ્થાપત્ય અને કલાને લીધે નામના મેળવી હતી. તેમણે મહાબલિપુરમમાં રથ મંદિરો અને કાંજીવરમમાં કૈલાશનાથ મંદિર બંધાવ્યું હતું.