Standard 6 - - Social Science - Chapter 6 -GCERT Gujarati Notes

મૌર્યયુગ (ચંદ્રગુપ્ત અને અશોક)

આપેલા સ્ત્રોતોના આધારે મૌર્યયુગ (ચંદ્રગુપ્ત અને અશોક) વિશેની તમામ માહિતી અહીં વ્યવસ્થિત રીતે રજૂ કરવામાં આવી છે:

1. ચંદ્રગુપ્ત મૌર્ય (મૌર્યવંશના સ્થાપક)

• સમયગાળો: ઈ.સ. પૂર્વે 321 થી ઈ.સ. પૂર્વે 297.
• સ્થાપના: ચાણક્ય (વિષ્ણુગુપ્ત) ના માર્ગદર્શનથી નંદવંશના અંતિમ રાજા ધનનંદને હરાવીને મગધની ગાદી સંભાળી.

વિજય અને વિસ્તાર

• ગ્રીક રાજા સેલ્યુકસ નિકેતરને હરાવી કાબુલ, કંદહાર, હેરાત અને બલુચિસ્તાન જીત્યા.
• ઉત્તરમાં અફઘાનિસ્તાનથી લઈને દક્ષિણમાં કોંકણ, કર્ણાટક અને પશ્ચિમમાં સૌરાષ્ટ્ર સુધી શાસન ફેલાયેલું હતું.

મહત્વની બાબતો

• ગ્રીક રાજદૂત મેગેસ્થનિસ તેમના દરબારમાં આવ્યા હતા અને તેમણે ‘ઈન્ડિકા’ પુસ્તક લખ્યું હતું.
• સૌરાષ્ટ્રમાં સુબા (રાજ્યપાલ) તરીકે પુષ્પગુપ્ત ની નિમણૂક કરી.
• પુષ્પગુપ્તે ગિરનાર પર્વતમાંથી નીકળતી નદીઓ પર બંધ બાંધીને ‘સુદર્શન તળાવ’ નું નિર્માણ કરાવ્યું.
• જીવનના અંતિમ સમયે જૈન મુનિ ભદ્રબાહુ સાથે શ્રવણ બેલગોડા (કર્ણાટક) ગયા અને ત્યાં જૈન ધર્મ અપનાવ્યો.

ગ્રાન્ડ ટ્રંક રોડ (GTR): ચંદ્રગુપ્તના સમયમાં આ રોડનું નિર્માણ થયું હતું, જે તામ્રલિપ્તિથી તક્ષશિલા સુધી વિસ્તરેલો હતો.

2. બિંદુસાર (ચંદ્રગુપ્તના પુત્ર)

• સમયગાળો: ઈ.સ. પૂર્વે 297 થી ઈ.સ. પૂર્વે 273.
• શાસન: પિતાથી મળેલું વિશાળ સામ્રાજ્ય યથાવત્ ટકાવી રાખ્યું.
• તેમણે કુલ 25 વર્ષ શાસન કર્યું.
• નિમણૂક: રાજકુમાર સુશીમને તક્ષશિલાના અને રાજકુમાર અશોકને અવંતિના રાજ્યપાલ બનાવ્યા.

3. સમ્રાટ અશોક

• સમયગાળો: ઈ.સ. પૂર્વે 273 થી ઈ.સ. પૂર્વે 232.
• રાજ્યાભિષેક: પિતાના મૃત્યુ પછી 4 વર્ષ બાદ પાટલીપુત્રમાં રાજ્યાભિષેક થયો.

કલિંગનું યુદ્ધ

• રાજ્યાભિષેકના 8માં વર્ષે (ઈ.સ. પૂર્વે 261) કલિંગના રાજા જયંત સામે યુદ્ધ કર્યું.
• યુદ્ધની ભારે ખુવારીથી અશોકનું હૃદય પરિવર્તન થયું.
• ભવિષ્યમાં કદી યુદ્ધ ન કરવાનો નિર્ણય લીધો.

ધર્મ પ્રચાર

• બૌદ્ધ સાધુ ઉપગુપ્તના ઉપદેશથી શસ્ત્રોનો ત્યાગ કરી બૌદ્ધ ધર્મ અંગીકાર કર્યો.
• ‘ધમ્મ મહામાત્ર’ નામના અધિકારીઓની નિમણૂક કરી.
• ત્રીજી બૌદ્ધ પરિષદ (ઈ.સ. પૂર્વે 251) પાટલીપુત્રમાં બોલાવી.
• પુત્ર મહેન્દ્ર અને પુત્રી સંઘમિત્રાને બૌદ્ધ ધર્મના પ્રચાર માટે સિલોન (શ્રીલંકા) મોકલ્યા.

શિલાલેખો

• અશોકના મોટાભાગના અભિલેખોની ભાષા પ્રાકૃત અને લિપિ બ્રાહ્મી છે.
• જૂનાગઢના શિલાલેખમાં અશોકના રાષ્ટ્રીય યવનરાજ દ્વારા નહેરો કાઢવાની વિગત છે.

લોકકલ્યાણ

• કૂવા ખોદાવ્યા.
• વૃક્ષો રોપાવ્યા.
• રસ્તાઓ બનાવ્યા.
• વિશ્રામગૃહોનું નિર્માણ કરાવ્યું.

4. મૌર્યયુગનું વહીવટીતંત્ર

(અ) કેન્દ્રીય વહીવટીતંત્ર

સમ્રાટ શાસનવ્યવસ્થાના કેન્દ્રમાં હતા. ચાણક્યે કુલ 18 ખાતાઓ દર્શાવ્યા છે.

ખાતું	અધિકારી
ખેતી વિભાગ	સીતાધ્યક્ષ
લશ્કર ખાતું	સેનાની
ન્યાય ખાતું	પ્રદેશત્રી
વ્યાપાર ખાતું	પણ્યાધ્યક્ષ
દફતર ભંડાર	મહાઅક્ષપટલ
મુદ્રા ખાતું	મુદ્રાધ્યક્ષ

(બ) પ્રાંતીય વહીવટીતંત્ર

સામ્રાજ્યને 5 વિભાગોમાં વહેંચવામાં આવ્યું હતું. પ્રાંતના વડા તરીકે રાજ્યપાલ (રાષ્ટ્રીય) હતા, જેઓ મોટેભાગે રાજકુમારો હતા.

(ક) પ્રાદેશિક વહીવટીતંત્ર

• આહાર (જિલ્લો): રાજુક
• પ્રદેશ (તાલુકો): પ્રાદેશિક
• ગામ: ગ્રામણી

5. મૌર્યવંશની જાણકારી મેળવવાના સ્ત્રોત

1. અર્થશાસ્ત્ર – આચાર્ય વિષ્ણુગુપ્ત ચાણક્ય
2. ઈન્ડિકા – મેગેસ્થનિસ
3. દીપવંશ અને મહાવંશ – બૌદ્ધ ગ્રંથો (સિલોન)
4. મુદ્રારાક્ષસ (નાટક) – વિશાખદત્ત

6. મૌર્યવંશનું પતન

• અશોકના મૃત્યુ બાદ ઉત્તરાધિકારીઓ વિશે જુદી જુદી માહિતી મળે છે.
• મૌર્યવંશના કુલ 9 કે 10 રાજાઓએ મળીને 137 વર્ષ શાસન કર્યું.
• અંતિમ રાજા બૃહદ્રથ ને તેના સેનાપતિ પુષ્યમિત્ર શૃંગે મારી નાખ્યો.
• ઈ.સ. પૂર્વે 185માં મૌર્યવંશનો અંત આવ્યો.