વાતાવરણીય વિક્ષોભ

વાતાવરણીય વિક્ષોભ: ચક્રવાત અને પ્રતિ-ચક્રવાત

વાતાવરણના દબાણમાં ફેરફારને કારણે ઉદભવતી અસ્થિરતા

૧. ચક્રવાત (Cyclone)

જ્યારે કેન્દ્રમાં ઓછું દબાણ (Low Pressure) હોય અને તેની આસપાસ પવનો ચક્રાકાર ગતિએ ઘૂમતા હોય તેને ચક્રવાત કહે છે.

• પવનોની દિશા: ઉત્તર ગોળાર્ધમાં ઘડિયાળના કાંટાની વિરુદ્ધ (Anti-clockwise) અને દક્ષિણ ગોળાર્ધમાં ઘડિયાળના કાંટાની દિશામાં (Clockwise) હોય છે.
• હવામાન: આકાશ વાદળછાયું રહે છે, ભારે પવન અને વરસાદ આવે છે.

ચક્રવાતના પ્રકારો

લક્ષણ	ઉષ્ણ કટિબંધીય (Tropical)	સમશીતોષ્ણ (Extra-tropical)
ઉદભવ	માત્ર સમુદ્ર પર (૨૭°C થી વધુ તાપમાન)	જમીન અને સમુદ્ર બંને પર
કદ	નાનું (૩૦૦-૫૦૦ કિમી) પણ વિનાશક	વિશાળ (૧૫૦૦-૨૦૦૦ કિમી)
વાતાગ્ર	વાતાગ્ર હોતા નથી	વાતાગ્ર (Fronts) ને કારણે ઉદભવે
ચક્રવાતની આંખ	સ્પષ્ટ જોવા મળે છે	જોવા મળતી નથી

૨. પ્રતિ-ચક્રવાત (Anticyclone)

જ્યારે કેન્દ્રમાં વધારે દબાણ (High Pressure) હોય અને પવનો કેન્દ્રમાંથી બહારની તરફ ગતિ કરતા હોય તેને પ્રતિ-ચક્રવાત કહે છે.

• પવનોની દિશા: ઉત્તર ગોળાર્ધમાં ઘડિયાળના કાંટાની દિશામાં (Clockwise) અને દક્ષિણ ગોળાર્ધમાં વિરુદ્ધ દિશામાં હોય છે.
• હવામાન: આકાશ ચોખ્ખું રહે છે, પવન શાંત હોય છે અને વરસાદ આવતો નથી. આ સ્થિર હવામાનની નિશાની છે.

૩. વિશ્વમાં ચક્રવાતના વિવિધ નામો

• હરિકેન (Hurricane): એટલાન્ટિક મહાસાગર (અમેરિકા)
• ટાયફૂન (Typhoon): પેસિફિક મહાસાગર (ચીન, જાપાન)
• વિલી-વિલી (Willy-Willy): ઓસ્ટ્રેલિયા
• ચક્રવાત (Cyclone): હિંદ મહાસાગર (ભારત)
• ટોર્નેડો (Tornado): અમેરિકાના મેદાની પ્રદેશો (સૌથી વિનાશક)

૪. GPSC Exam Focus: કોરિઓલિસ બળની ભૂમિકા

કોરિઓલિસ બળ (Coriolis Force) વગર ચક્રવાતની રચના શક્ય નથી. વિષુવવૃત્ત (૦° અક્ષાંશ) પર કોરિઓલિસ બળ શૂન્ય હોવાથી ત્યાં ચક્રવાત ઉદભવતા નથી.

ભૂગોળ ઈ-બુક | Topic: Atmospheric Disturbances | GPSC Series 2025