મહાસાગરો : ભૌતિક, રાસાયણિક, જૈવિક લાક્ષણિકતાઓ

મહાસાગરો: ભૌતિક, રાસાયણિક અને જૈવિક લાક્ષણિકતાઓ

સમુદ્ર વિજ્ઞાન (Oceanography) - GPSC Master Notes

૧. ભૌતિક લાક્ષણિકતાઓ (Physical Characteristics)

મહાસાગરના પાણીની ભૌતિક સ્થિતિ તાપમાન, દબાણ અને ઘનતા દ્વારા નક્કી થાય છે.

તાપમાન (Temperature): સપાટીનું સરેરાશ તાપમાન ૨૭°C હોય છે. ઊંડાઈ વધતા તાપમાન ઘટે છે. Thermocline એ સ્તર છે જ્યાં તાપમાન ઝડપથી ઘટે છે.

ઘનતા (Density): ક્ષારતા અને ઠંડુ તાપમાન ઘનતામાં વધારો કરે છે. Pycnocline સ્તરમાં ઊંડાઈ સાથે ઘનતામાં મોટો ફેરફાર થાય છે.

પ્રકાશ (Light): સૂર્યપ્રકાશ માત્ર ૨૦૦ મીટર સુધી જ પહોંચે છે, જેને Euphotic Zone કહે છે. તેનાથી નીચે અંધકાર હોય છે (Aphotic Zone).

૨. રાસાયણિક લાક્ષણિકતાઓ (Chemical Characteristics)

મહાસાગરનું પાણી એ દ્રાવ્ય ક્ષારો અને વાયુઓનું મિશ્રણ છે.

ક્ષારતા (Salinity): મહાસાગરની સરેરાશ ક્ષારતા ૩૫‰ (દર ૧૦૦૦ ગ્રામમાં ૩૫ ગ્રામ) હોય છે. સૌથી વધુ ક્ષારતા તુર્કીના વાન લેક (૩૩૦‰) અને મૃત સમુદ્ર (Dead Sea) માં જોવા મળે છે.

મહાસાગરમાં દ્રાવ્ય મુખ્ય ક્ષારો:

ક્ષારનું નામ	રાસાયણિક સૂત્ર	પ્રમાણ (%)
સોડિયમ ક્લોરાઇડ (સામાન્ય મીઠું)	NaCl	૭૭.૭%
મેગ્નેશિયમ ક્લોરાઇડ	MgCl₂	૧૦.૯%
મેગ્નેશિયમ સલ્ફેટ	MgSO₄	૪.૭%

દ્રાવ્ય વાયુઓ: ઓક્સિજન, નાઇટ્રોજન અને કાર્બન ડાયોક્સાઇડ. CO₂ નું શોષણ કરીને મહાસાગરો ગ્લોબલ વોર્મિંગ ઘટાડવામાં મદદ કરે છે.

૩. જૈવિક લાક્ષણિકતાઓ (Biological Characteristics)

મહાસાગરો અબજો જીવોનું ઘર છે, જે પૃથ્વીના ૯૦% જીવંત અવકાશનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે.

પ્લેન્કટન (Plankton): પાણીના પ્રવાહ સાથે તરતા સૂક્ષ્મ જીવો.
- Phytoplankton: વનસ્પતિ જેવો પ્રકાશસંશ્લેષણ કરતો જીવ (O₂ ઉત્પાદન).
- Zooplankton: નાના પ્રાણીઓ.

નેક્ટન (Nekton): જે જીવો સક્રિય રીતે તરી શકે છે (માછલીઓ, વ્હેલ, સીલ).

બેન્થોસ (Benthos): સમુદ્રના તળિયે વસતા જીવો (કરચલા, સ્ટારફિશ, પરવાળા).

૪. મહાસાગરના તળિયેના સ્વરૂપો (Ocean Relief)

GPSC માં ઘણીવાર આ ક્રમ પુછાય છે:

1. ખંડીય છાજલી (Continental Shelf): સૌથી વધુ માછલીઓ અહીં મળે.
2. ખંડીય ઢોળાવ (Continental Slope): તીવ્ર ઢોળાવ ધરાવતો ભાગ.
3. ઊંડા સમુદ્રના મેદાનો (Abyssal Plains): સૌથી સપાટ અને વિશાળ ભાગ.
4. સમુદ્રની ખાઈ (Ocean Trenches): સૌથી ઊંડો ભાગ (દા.ત. મારિયાના ટ્રેન્ચ - ૧૧,૦૩૪ મીટર).

ભૂગોળ ઈ-બુક | Topic: Characteristics of Oceans | GPSC Preparation 2025