સમય અને ઋતુની વિભાવના

GPSC ભૂગોળ શ્રેણી - પ્રકરણ ૩

૧. સમયની ગણતરી (Concept of Time)

પૃથ્વી ૩૬૦° રેખાંશ ૨૪ કલાકમાં ફરે છે, એટલે કે ૧° રેખાંશ કાપતા ૪ મિનિટ સમય લાગે છે.

સ્થાનિક સમય (Local Time): જ્યારે સૂર્ય આકાશમાં બરાબર માથા પર હોય ત્યારે તેને બપોરના ૧૨ વાગ્યા ગણીને નક્કી કરાતો સમય.
પ્રમાણ સમય (Standard Time): આખા દેશ માટે સ્વીકૃત મધ્યવર્તી રેખાંશનો સમય.

ભારતીય પ્રમાણ સમય (IST)

• ભારતનો પ્રમાણ સમય ૮૨.૫° પૂર્વ રેખાંશ (મિર્ઝાપુર, UP) પરથી નક્કી થાય છે.
• IST એ ગ્રીનિચ સમય (GMT) થી ૫ કલાક ૩૦ મિનિટ આગળ છે.
• ભારતના પૂર્વ (અરુણાચલ) અને પશ્ચિમ (ગુજરાત) વચ્ચે આશરે ૨ કલાકનો સમય તફાવત છે.

આંતરરાષ્ટ્રીય દિનાંતર રેખા (IDL): ૧૮૦° રેખાંશને દિનાંતર રેખા કહે છે. તેને ઓળંગતા તારીખ બદલાય છે. તે પેસિફિક મહાસાગરમાંથી વાંકીચૂંકી પસાર થાય છે જેથી એક જ ટાપુ પર બે તારીખ ના થાય.

૨. ઋતુ ચક્ર (The Season Cycle)

ઋતુઓ બદલાવા પાછળ બે મુખ્ય કારણો છે:
૧. પૃથ્વીનું સૂર્યની આસપાસ પરિક્રમણ.
૨. પૃથ્વીની ધરીનું ૨૩.૫° નમન.

ઉનાળો (Summer Solstice)

૨૧ જૂન: સૂર્ય કર્કવૃત્ત પર લંબ હોય છે. ઉત્તર ગોળાર્ધમાં લાંબામાં લાંબો દિવસ અને ટૂંકી રાત હોય છે.

શિયાળો (Winter Solstice)

૨૨ ડિસેમ્બર: સૂર્ય મકરવૃત્ત પર લંબ હોય છે. ઉત્તર ગોળાર્ધમાં ટૂંકાણમાં ટૂંકો દિવસ અને લાંબી રાત હોય છે.

વિષુવ (Equinox)

૨૧ માર્ચ & ૨૩ સપ્ટેમ્બર: સૂર્ય વિષુવવૃત્ત પર લંબ હોય છે. સમગ્ર પૃથ્વી પર દિવસ અને રાત સરખા (૧૨-૧૨ કલાક) હોય છે.

ઋતુ પરિવર્તન

જ્યારે ઉત્તર ગોળાર્ધ સૂર્ય તરફ નમેલો હોય ત્યારે ત્યાં ઉનાળો અને દક્ષિણ ગોળાર્ધમાં શિયાળો હોય છે.

૩. સૂર્યઘાત (Insolation)

પૃથ્વીની સપાટી પર મળતી સૂર્યની ગરમીને સૂર્યઘાત કહે છે. તે વિષુવવૃત્ત પર વધુ અને ધ્રુવો તરફ ઘટતો જાય છે.

વિસ્તાર	સ્થિતિ	અસર
કટિબંધો	ઉષ્ણ કટિબંધ	વિષુવવૃત્તથી ૨૩.૫° ઉ. અને દ. (વધારે ગરમી)
સમશીતોષ્ણ	મધ્ય અક્ષાંશ	૨૩.૫° થી ૬૬.૫° (મધ્યમ તાપમાન)
શીત કટિબંધ	ધ્રુવીય પ્રદેશ	૬૬.૫° થી ૯૦° (અતિશય ઠંડી)

ભૂગોળ ઈ-બુક | Topic: Time & Seasons | GPSC Exam Mastery