Standard 6 - - Social Science - Chapter 3 -GCERT Gujarati Notes

પ્રકરણ ૩ : પ્રાચીન નગરો અને ગ્રંથો

તમારા પ્રશ્નના ઉત્તરમાં ‘પ્રાચીન નગરો અને ગ્રંથો’ (પ્રકરણ ૩) ની સંપૂર્ણ સમજૂતી નીચે મુજબ છે, જેમા હડપ્પીય સભ્યતા અને ઋગ્વેદ વિશેની તમામ તથ્યાત્મક માહિતી આવરી લેવામાં આવી છે. આ પ્રકરણ મુખ્યત્વે બે ભાગમાં વહેંચાયેલું છે: હડપ્પીય સભ્યતા અને પ્રાચીન ગ્રંથ (ઋગ્વેદ).

૧. સંસ્કૃતિ અને સભ્યતા

પ્રકરણની શરૂઆતમાં સંસ્કૃતિ અને સભ્યતા વચ્ચેનો ભેદ સ્પષ્ટ કરવામાં આવ્યો છે. સંસ્કૃતિ એ મનુષ્યની રહેણીકરણી છે, જ્યારે સભ્યતા એ માનવીની બુદ્ધિશક્તિ અને કલા-કૌશલ્ય દ્વારા સર્જાયેલી વિશિષ્ટ અવસ્થા છે.

૨. હડપ્પીય સભ્યતા (સિંધુખીણ સભ્યતા)

હડપ્પીય સભ્યતાને સિંધુખીણ સભ્યતા તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે. ઈ.સ. ૧૯૨૧માં હડપ્પામાંથી સૌપ્રથમ આ સભ્યતાના અવશેષો મળી આવ્યા હતા. આ સભ્યતાના સ્થળોમાં હડપ્પા, મોહેં-જો-દડો, લોથલ, ધોળાવીરા, કાલીબંગાન અને રાખીગઢીનો સમાવેશ થાય છે.

નગરરચનાની વિશેષતાઓ

• નગરોમાં પશ્ચિમ તરફ કિલ્લો (શાસકો માટે) અને પૂર્વ તરફ સામાન્ય પ્રજાની વસાહત રહેતી.
• બંનેને જુદો પાડતો રાજમાર્ગ હતો.
• પશ્ચિમના કિલ્લાની ફરતે કોટ હતો.
• પૂર અને ભેજથી બચવા મકાનો ઊંચા ઓટલા પર બાંધવામાં આવતા.
• મકાનના દરવાજા મુખ્ય રસ્તા પર પડવાને બદલે અંદરની તરફ પડતા.
• મકાનો બે માળના અને સુવિધાજનક હતા.
• રસ્તાઓ એકબીજાને કાટખૂણે છેદતા હતા.
• નગર ચોરસ અને લંબચોરસ વિભાગોમાં વહેંચાયેલું હતું.
• રાત્રિપ્રકાશની વ્યવસ્થાના પુરાવા મળ્યા છે.
• દરેક મકાનનું પાણી નાની ગટરમાંથી મોટી ગટરમાં જઈ નગરની બહાર નીકળી જતું.

મહત્વના નગરો

નગર	વિગત
મોહેં-જો-દડો	અહીં જાહેર સ્નાનાગાર મળ્યું છે. સ્નાનકુંડની વચ્ચે સ્નાન કરવાની વ્યવસ્થા હતી, બંને બાજુ પગથિયાં હતાં અને વસ્ત્રો બદલવા ઓરડીઓ હતી.
હડપ્પા	પંજાબના મોંટગોમરી જિલ્લામાં આવેલું પુરાતત્વીય સ્થળ. રાવી નદીના કિનારે ૧૨ જેટલા અન્નભંડારો મળ્યા છે.
લોથલ	અમદાવાદ જિલ્લાના ધોળકા તાલુકામાં ભોગાવો નદીના કિનારે આવેલ પ્રાચીન વેપારી બંદર. અહીં ‘ધક્કો’ (Dock yard), વખારો અને મણકા બનાવવાની ફેક્ટરી મળી છે.

૩. હડપ્પીય સભ્યતાનું જીવન

પોશાક

લોકો સુતરાઉ અને ઊની વસ્ત્રો પહેરતા. સ્ત્રી અને પુરુષ બંને બે વસ્ત્રો પહેરતા. સોય મળી હોવાથી સીવેલા કપડાંનો પણ ઉપયોગ થતો હોવાનું અનુમાન છે, પરંતુ મોટાભાગે સીવ્યા વિનાના કપડાં વપરાતા.

આભૂષણો

કંઠહાર, વીંટી, કડાં, બંગડીઓ, કુંડળ, કંદોરા અને ઝાંઝર. આ ઘરેણાં સોના, ચાંદી અને કિંમતી પથ્થરોમાંથી બનતા.

વાસણો

માટીના, તાંબાના અને કાંસાના વાસણો – પ્યાલા, વાટકી, કુલડી અને ગાગર.

રમકડાં

સિસોટી, ઘુઘરા, ગાડાં, લખોટી, પશુ-પંખી અને માનવ આકારના રમકડાં, માથું હલાવતા પ્રાણી અને ઝાડ પર ચઢતા વાનરના રમકડાં મળ્યા છે.

૪. ધાર્મિક જીવન અને અંતિમવિધિ

• માતૃકાદેવી (ધરતીમાતા) ની પૂજા થતી હતી.
• વૃક્ષ, પશુ, નાગદેવતા અને સ્વસ્તિકપૂજા કરવામાં આવતી.
• લોથલ અને કાલીબંગાનમાં અગ્નિપૂજાના અવશેષો મળ્યા છે.
• મૃતકોને દાટતા અને સાથે વસ્તુઓ મૂકતા.
• અગ્નિસંસ્કારના પુરાવા પણ મળ્યા છે.

૫. લિપિ અને ભાષા

મુદ્રાઓ અને તામ્રપત્રિકાઓ પર લિપિબદ્ધ લખાણ મળ્યું છે. આ લખાણો ટૂંકા છે, માત્રાવાળા અક્ષરો અને જોડાક્ષરો ધરાવે છે. આ લિપિ હજી સુધી ઉકેલી શકાઈ નથી.

૬. ગુજરાતમાં હડપ્પીય સભ્યતાના સ્થળો

જિલ્લો	સ્થળો
અમદાવાદ	રંગપુર, લોથલ
રાજકોટ	રોજડી
કચ્છ	દેશલપર, ધોળાવીરા, સુરકોટડા
જામનગર	લાખાબાવળ, આમરા
ભરૂચ	કિમ નદીના કિનારે ભાગાતળાવ

૭. આપણું પ્રાચીન ગ્રંથ : ઋગ્વેદ

વેદ ચાર છે: ઋગ્વેદ, યજુર્વેદ, સામવેદ અને અથર્વવેદ.

ઋગ્વેદનો પરિચય

• ઋગ્વેદ આપણો પ્રાચીનતમ ગ્રંથ છે.
• તેમાં ૧૦ મંડળોમાં ૧૦૨૮ પ્રાર્થનાઓ (સૂક્ત) છે.
• તે પ્રાચીન સંસ્કૃત (વૈદિક સંસ્કૃત) ભાષામાં લખાયેલ છે.

ઋગ્વેદકાળીન જીવન

વિભાગ	વિગત
રાજકીય જીવન	ગણ, સભા અને સમિતિનો ઉલ્લેખ. સભા ન્યાય આપતી, સમિતિ રાજાની ચૂંટણી કરતી. રાજાને મદદ કરવા સેનાધ્યક્ષ અને પુરોહિત. ‘ગવેષણા’ નો અર્થ યુદ્ધ.
સામાજિક જીવન	કુટુંબ સમાજનું એકમ. પિતૃપ્રધાન વ્યવસ્થા. વર્ણભેદ ન હતો. સ્ત્રીઓનું ઊંચું સ્થાન. અપાલા, લોપામુદ્રા, ઘોષા દ્વારા ઋચાઓ રચાયેલી.
પ્રકૃતિ પૂજા	ઇન્દ્ર, વરુણ, અગ્નિ, સૂર્ય, ઉષા (સવાર) અને અદિતિ (સાંજ).
આર્થિક જીવન	પશુપાલન મુખ્ય. ગાય, ઘોડા અને બળદનું મહત્વ. સંપત્તિ પશુઓની સંખ્યા પર આધારિત. કૃષિ ગૌણ હતી.