Standard 6 - - Social Science - Chapter 4 -GCERT Gujarati Notes

પ્રકરણ ૪ : ભારતની પ્રારંભિક રાજ્યવ્યવસ્થા

આપેલ સ્ત્રોતોના આધારે, પ્રકરણ 4: 'ભારતની પ્રારંભિક રાજ્યવ્યવસ્થા' વિશેની તમામ હકીકતો અને માહિતી નીચે મુજબ છે:

1. પ્રારંભિક રાજ્યવ્યવસ્થા અને જનપદ

ભારતમાં રાજકીય વ્યવસ્થાની માહિતી વેદ, મહાકાવ્યો અને બૌદ્ધ ગ્રંથોમાંથી મળે છે.

• વૈદિક કાળ: શરૂઆતમાં રાજ્યવ્યવસ્થા 'કબિલાઈ' સ્વરૂપની હતી. તેના વડાને 'રાજ ન્ય' કહેવાતા, જેની ચૂંટણી થતી. 'સભા' અને 'સમિતિ' જેવી સંસ્થાઓ અસ્તિત્વમાં હતી અને સમુદાયને 'વિશ' કહેવામાં આવતો.
• જનપદ (ઈ.સ. પૂર્વે 1000 આસપાસ): પંજાબ અને ગંગા નદીના વિસ્તારમાં જુદા-જુદા સમૂહોના પ્રારંભિક રાજ્યો સ્થપાયા, જેને 'જનપદ' કહેવાતા. જનપદ એટલે 'માણસના વસવાટનું એક ક્ષેત્ર કે સ્થાન'. કુરુ અને પાંચાલ તેના ઉદાહરણો છે.

2. મહાજનપદ (ઈ.સ. પૂર્વે 6ઠ્ઠી સદી)

ઈ.સ. પૂર્વે છઠ્ઠી સદીની આસપાસ ભારતમાં 16 જેટલાં મહાજનપદો જોવા મળે છે. પાલિ ભાષાના ગ્રંથ 'અંગુત્તરનિકાય' અનુસાર અનુવૈદિકકાળમાં આ 16 મહાજનપદો હતા.

16 મહાજનપદોની યાદી

ક્રમ	મહાજનપદ	રાજધાની	વર્તમાન સ્થાન
1	અંગ	ચંપા	પૂર્વ બિહાર
2	વજ્જિ	વૈશાલી	ઉત્તર બિહાર
3	મલ્લ	કુશીનારા	ગોરખપુર આસપાસ, ઉત્તર પ્રદેશ
4	કાશી	વારાણસી	ઉત્તર પ્રદેશ
5	મગધ	ગિરિવ્રજ / રાજગૃહ	દક્ષિણ બિહાર
6	કોસલ	શ્રાવસ્તી / અયોધ્યા	અવધ, ઉત્તર પ્રદેશ
7	વત્સ	કૌશાંબી	પ્રયાગરાજ આસપાસ
8	ચેદિ	સુક્તિમતી	મધ્ય ભારત
9	પાંચાલ	અહિચ્છત્ર / કામ્પિલ્ય	ઉત્તર પ્રદેશ
10	સૂરસેન	મથુરા	ઉત્તર પ્રદેશ
11	કુરુ	ઈન્દ્રપ્રસ્થ	દિલ્લી-મેરઠ વિસ્તાર
12	અશ્મક	પૌડન્યા	ગોદાવરી કિનારો
13	અવંતિ	ઉજ્જયિની	માળવો પ્રદેશ
14	મત્સ્ય	વિરાટનગર	રાજસ્થાન
15	ગાંધાર	તક્ષશિલા	પેશાવર-રાવલપિંડી વિસ્તાર
16	કમ્બોજ	લાજપુર	નૈઋત્ય કાશ્મીર

3. રાજાશાહી રાજ્યવ્યવસ્થા (મગધનો ઉદય)

જે રાજ્યતંત્રમાં રાજા મુખ્ય હતા તે રાજાશાહી કહેવાતા. મગધ, કોસલ, વત્સ અને અવંતિ વચ્ચે સ્પર્ધા રહેતી, જેમા મગધ સૌથી શક્તિશાળી રાજ્ય બન્યું.

મગધના શાસક વંશ

• (A) હર્યકવંશ: સ્થાપક બિંબિસાર. રાજધાની રાજગૃહ (ગિરિવ્રજ). અજાતશત્રુએ પાટલીપુત્રને રાજધાની બનાવી અને વજ્જિ સંઘને હરાવ્યો.
• (B) નાગવંશ: હર્યકવંશ બાદ સત્તા પર આવ્યો. શિશુનાગ બૌદ્ધધર્મ સાથે સંકળાયેલ હતો.
• (C) નંદવંશ: સ્થાપક મહાપદ્મનંદ. ભારતનો સૌપ્રથમ સામ્રાજ્ય નિર્માતા. સિકંદરના આક્રમણ સમયે ધનનંદ શાસક હતો.

4. ગણરાજ્ય (પ્રજાસત્તાક રાજ્યો)

ગણરાજ્ય એટલે લોકો દ્વારા પ્રત્યક્ષ કે પરોક્ષ રીતે ચૂંટાયેલા વડા દ્વારા શાસિત રાજ્ય.

• વ્યાખ્યા: 'ગણ' એટલે જૂથ, 'સંઘ' એટલે સંગઠન.
• દરેક સભ્યને રાજા જેવો દરજ્જો મળતો.
• ઉદાહરણો: લિચ્છવી, શાક્ય, વિદેહ, મલ્લ.

વૈશાલીના લિચ્છવી, વજ્જિ, જ્ઞાતુક, વિદેહ, શાક્ય અને મલ્લ જાતિઓએ સંઘરાજ્ય રચ્યું, જે 'વજ્જિસંઘ' તરીકે ઓળખાયું. મુખ્ય કેન્દ્ર વૈશાલી હતું.

5. ગણરાજ્યની રાજ્યવ્યવસ્થા અને સમાજજીવન

વહીવટ

વહીવટ સભા દ્વારા થતો. સભા મળતી જગ્યા 'સંથાગાર' કહેવાતી. બહુમત કે સર્વાનુમતે નિર્ણયો લેવાતા.

સમાજજીવન

લોકો સાદાં ઘરોમાં રહેતા. પશુપાલન કરતા. ઘઉં, ચોખા, જવ, શેરડી, તલ, સરસવ અને કઠોળ પાકતા. ઘૂસરપાત્ર જેવા માટીના વાસણો મળ્યા છે.

કિલ્લાઓ

સંરક્ષણ માટે મજબૂત કિલ્લાઓ. પ્રયાગરાજમાં મળેલી ઈંટની દીવાલ આશરે 2500 વર્ષ જૂની.

કરવેરા

ખેતીનો છઠ્ઠો ભાગ કર રૂપે. કારીગરો માસમાં એક દિવસ રાજ્ય માટે કામ કરતા. વેપારીઓ અને પશુપાલકો કર આપતા.

ખેતી

લોખંડના ઓજારોને કારણે ખેતીમાં સુધારો થયો.

વધારાની મહત્વપૂર્ણ માહિતી

• મહાવીર સ્વામી અને ગૌતમ બુદ્ધ ગણરાજ્યોમાં વિચર્યા.
• આ યુગ 'બુદ્ધકાલીન યુગ' તરીકે ઓળખાય છે.
• પ્રાચીન ભારતના ગણરાજ્યોને સ્પાર્ટા, એથેન્સ, રોમ અને ગ્રીસ જેવી લોકશાહી સાથે સરખાવી શકાય.