Standard 6 - - Social Science - Chapter 5 -GCERT Gujarati Notes

ગૌતમ બુદ્ધ અને મહાવીર સ્વામી

તમારા સ્રોતોના આધારે ગૌતમ બુદ્ધ અને મહાવીર સ્વામી વિશેની તમામ તથ્યાત્મક માહિતી નીચે મુજબ છે:

ઈ.સ. પૂર્વે છઠ્ઠી સદીમાં ભારતમાં સામાજિક અને ધાર્મિક ક્ષેત્રે મહાન સુધારકોએ કાર્ય કર્યું હતું, જેમા ગૌતમ બુદ્ધ અને મહાવીર સ્વામી મુખ્ય છે.

૧. ગૌતમ બુદ્ધ

પ્રારંભિક જીવન

• જન્મ: ઈ.સ. પૂર્વે ૫૬૬માં.
• સ્થળ: કપિલવસ્તુ (હિમાલય ક્ષેત્ર, નેપાળની તરાઈમાં). તેઓ 'શાક્ય' ક્ષત્રિય હતા.

પરિવાર	વિગત
પિતા	શુદ્ધોધન (કપિલવસ્તુના રાજા)
માતા	માયાદેવી (જન્મના થોડા દિવસો બાદ અવસાન)
પાલક માતા	ગૌતમી મહાપ્રજાપતિ
પત્ની	યશોધરા
પુત્ર	રાહુલ

• બાળપણનું નામ: સિદ્ધાર્થ.
• ગુરુ: આલારકલામ.

ગૃહત્યાગ અને સાધના

• લગભગ ૩૦ વર્ષની વયે ગૃહત્યાગ કર્યો.
• સારથી છન્ન અને ઘોડો કંથક છોડ્યા.
• બોધિગયા ખાતે પીપળાના વૃક્ષ નીચે સાધના કરી.
• વૈશાખી પૂર્ણિમાના દિવસે જ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું.
• જ્ઞાનપ્રાપ્તિ પછી 'સિદ્ધાર્થ'માંથી 'બુદ્ધ' બન્યા.

ઉપદેશ અને સિદ્ધાંતો

• પ્રથમ ઉપદેશ સારનાથ ખાતે આપ્યો – ધર્મચક્રપ્રવર્તન.

ચાર આર્ય સત્ય
૧. સંસાર દુઃખમય છે.
૨. દુઃખનું કારણ તૃષ્ણા છે.
૩. દુઃખનો નાશ તૃષ્ણાનો ત્યાગ છે.
૪. અષ્ટાંગિક માર્ગથી તૃષ્ણાનો ત્યાગ થાય છે.

• ઈશ્વર અને આત્માનો ઇન્કાર કર્યો.
• કર્મવાદને મહત્વ આપ્યું.
• બૌદ્ધધર્મને 'સમ્યક દર્શન' પણ કહેવાય છે.

સુધારા અને નિર્વાણ

• યજ્ઞમાં થતી પશુહિંસાનો વિરોધ.
• અહિંસાને સર્વોચ્ચ ગુણ ગણાવ્યો.
• સ્ત્રીઓને નિર્વાણનો માર્ગ મોકળો કર્યો.
• ૮૦ વર્ષની વયે કુશીનારામાં નિર્વાણ થયું.

---

૨. મહાવીર સ્વામી

જૈનધર્મમાં કુલ ૨૪ તીર્થંકરો થયા. પ્રથમ તીર્થંકર ઋષભદેવ (આદિનાથ), ૨૩મા પાર્શ્વનાથ અને મહાવીર સ્વામી ૨૪મા તથા છેલ્લા તીર્થંકર હતા.

પ્રારંભિક જીવન

• જન્મસ્થળ: વજ્જિસંઘના ગણરાજ્ય કુંડગ્રામ.
• તેઓ જ્ઞાતૃક ક્ષત્રિય વંશના હતા.
• બાળપણનું નામ: વર્ધમાન.

પરિવાર	વિગત
પિતા	સિદ્ધાર્થ (ગણરાજ્યના રાજા)
માતા	ત્રિશલાદેવી
મોટાભાઈ	નંદિવર્ધન
પત્ની	યશોદા
પુત્રી	પ્રિયદર્શિની

ગૃહત્યાગ અને સાધના

• ૩૦ વર્ષની વયે ગૃહત્યાગ કર્યો.
• ૧૨ વર્ષ સુધી કઠોર તપશ્ચર્યા કરી.
• ઋજુપાલિક નદીના કિનારે કેવલજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું.
• 'જિન' અને 'મહાવીર' નામ મળ્યા.

ઉપદેશ અને સિદ્ધાંતો (પંચ મહાવ્રત)

પંચ મહાવ્રત
૧. અહિંસા – મન, વચન કે કર્મથી હિંસા ન કરવી.
૨. સત્ય – હંમેશાં સત્ય બોલવું.
૩. અસ્તેય – ચોરી ન કરવી.
૪. અપરિગ્રહ – અતિસંગ્રહ ન કરવો.
૫. બ્રહ્મચર્ય – બ્રહ્મચર્યનું પાલન.

તેમના ઉપદેશને 'ત્રિરત્ન' (સમ્યક દર્શન, સમ્યક જ્ઞાન, સમ્યક આચરણ) તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.

સુધારા અને નિર્વાણ

• પ્રાકૃત અને અર્ધમાગધી ભાષામાં ઉપદેશ આપ્યો.
• પશુહિંસા, વર્ણવ્યવસ્થા અને ઊંચ-નીચના ભેદભાવનો વિરોધ.
• ૭૨ વર્ષની વયે પાવાપુરીમાં નિર્વાણ થયું.

આ બંને મહાન સુધારકોએ સમાજમાં શાંતિ, અહિંસા અને સદાચારનો માર્ગ અપનાવવા અનુરોધ કર્યો.