Standard 6 - - Social Science - Chapter 9 -GCERT Gujarati Notes

સૌર પરિવાર (Solar System)

સૌર પરિવાર (Solar System) એટલે સૂર્ય અને તેની આસપાસ ફરતા વિવિધ અવકાશી પદાર્થોનું સમૂહ. આપણી પૃથ્વી પણ આ પરિવારનો જ એક સભ્ય છે. આપેલા સ્ત્રોતોના આધારે સૌર પરિવારની વિગતવાર ચર્ચા નીચે મુજબ છે:

૧. સૌર પરિવારની વ્યાખ્યા અને રચના:

સૌર પરિવારને 'સૌરમંડળ' તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે. સૂર્ય મંદાકિની તારામંડળનો એક સ્વયંપ્રકાશિત તારો છે. તેની આસપાસ નાના-મોટા સભ્યો ગોળારૂપે ફરે છે, જેને આપણે ગ્રહો કહીએ છીએ. આ ગ્રહો ઉપરાંત ઉપગ્રહો, લઘુગ્રહો, ધૂમકેતુઓ અને ઉલ્કાઓનો પણ સૌર પરિવારમાં સમાવેશ થાય છે .

૨. સૂર્ય (Sun) - મુખ્ય સભ્ય:

સૌર પરિવારના મુખ્ય સભ્ય તરીકે સૂર્યનું સ્થાન મહત્વનું છે:

• સજીવોના પાલક: સૂર્ય પૃથ્વી પરના જીવનનો દાતા ગણાય છે અને તેને 'સજીવોના પાલક' તરીકે ઓળખવામાં આવે છે .
• કદ અને ગુરુત્વાકર્ષણ: તે પૃથ્વી કરતાં લગભગ ૧૩ લાખ ગણો મોટો છે અને તેનું ગુરુત્વાકર્ષણ બળ પૃથ્વી કરતાં ૨૮ ગણું વધારે છે .
• રચના: સૂર્યનું મુખ્ય આવરણ હાઈડ્રોજન અને હિલિયમ વાયુનું બનેલું છે .
• પ્રકાશ: સૂર્યનો પ્રકાશ પૃથ્વી પર પહોંચતા સવા આઠ મિનિટનો સમય લાગે છે .

૩. ગ્રહો (Planets):

સૌર પરિવારમાં કુલ આઠ ગ્રહો છે. સૂર્યના ગુરુત્વાકર્ષણને લીધે આ ગ્રહો પોતાના ચોક્કસ માર્ગમાં સૂર્યની આસપાસ ફરે છે. આ ગ્રહોને બે વિભાગમાં વહેંચી શકાય:

• આંતરિક ગ્રહો: બુધ, શુક્ર, પૃથ્વી અને મંગળ.
• બાહ્ય ગ્રહો: ગુરુ, શનિ, યુરેનસ અને નેપ્ચ્યુન.

દરેક ગ્રહ વિશે વિગતવાર માહિતી:

બુધ (Mercury): સૂર્યની સૌથી નજીકનો ગ્રહ છે. તે પીળાશપડતા રંગનો છે અને તેને વાતાવરણ કે ઉપગ્રહ નથી .

શુક્ર (Venus): સૌર પરિવારનો સૌથી ચમકતો ગ્રહ છે. કદ અને વજનમાં પૃથ્વી જેવો હોવાથી તેને પૃથ્વીનો 'જોડિયો ભાઈ' કહેવાય છે .

પૃથ્વી (Earth): શુક્ર અને મંગળની વચ્ચે આવેલો ગ્રહ છે. પૃથ્વી પોતાની ધરી પર ૨૪ કલાકમાં અને સૂર્યની ફરતે ૩૬૫ દિવસમાં આંટો પૂરો કરે છે. પૃથ્વીને એક ઉપગ્રહ છે - ચંદ્ર .

મંગળ (Mars): લાલ રંગનો સુંદર ચમકતો ગ્રહ છે. અહીં પૃથ્વી કરતાં વધુ ઠંડી અને ગરમી પડે છે. તેને બે ઉપગ્રહો છે .

ગુરુ (Jupiter): સૌરમંડળનો સૌથી મોટો ગ્રહ છે. તે આછો પીળાશપડતો સફેદ ગ્રહ છે અને તેની આસપાસ વાયુઓનું વાતાવરણ છે. તેને ૭૯ ઉપગ્રહો છે .

શનિ (Saturn): ગુરુ અને યુરેનસની વચ્ચે આવેલો છે. તેની આસપાસ આવેલા નીલા રંગના તેજસ્વી વલયોને કારણે તે સુંદર લાગે છે. આ વલયો માથામાં પહેરેલી પાઘડી જેવા લાગતા હોવાથી તેને 'પાઘડિયો ગ્રહ' પણ કહેવાય છે. શનિને ૬૨ કરતાં વધારે ઉપગ્રહો છે .

યુરેનસ (Uranus): તે પૃથ્વીથી એટલો દૂર છે કે સામાન્ય દૂરબીનથી દેખાતો નથી. આ ગ્રહ ખૂબ જ ઠંડો છે. વિલિયમ હર્ષલે તેની શોધ કરી હતી .

નેપ્ચ્યુન (Neptune): આ ગ્રહ નીલા રંગનો છે. તેના વાતાવરણમાં મિથેન નામનો ઝેરી વાયુ છે અને અહીં પૃથ્વીની જેમ ઋતુપરિવર્તન જોવા મળે છે .

યાદ રાખવા માટે અંગ્રેજી સૂત્ર: My Very Excellent Mother Just Served Us Noodles - જે ગ્રહોના ક્રમ દર્શાવે છે .

૪. અન્ય અવકાશી પદાર્થો:

• ઉલ્કા (Meteors): અવકાશમાં ફરતા પથ્થરના નાના ટુકડાઓ પૃથ્વીના ગુરુત્વાકર્ષણને લીધે ખેંચાઈ આવે છે અને વાતાવરણ સાથેના ઘર્ષણને લીધે સળગી ઉઠે છે, જેને આપણે 'તારો ખર્યો' એમ કહીએ છીએ .
• નક્ષત્રો (Constellations): તારાઓના સમૂહને નક્ષત્ર કહેવાય છે. કુલ ૨૭ નક્ષત્રો છે (જેમ કે અશ્વિની, રેવતી, પુષ્ય વગેરે) .

પૃથ્વીનું સ્થાન

સૌર પરિવારમાં અને બ્રહ્માંડમાં પૃથ્વીનું સ્થાન નક્કી કરવા માટે આપણે તેને જુદા જુદા દ્રષ્ટિકોણથી તપાસવું પડે. આપેલ સ્ત્રોતોના આધારે પૃથ્વીના સ્થાન વિશેની વિગતવાર માહિતી નીચે મુજબ છે:

૧. સૌર પરિવારમાં સ્થાન:

• સૂર્યથી અંતર: પૃથ્વી સૂર્યથી આશરે ૧૫ કરોડ કિલોમીટર દૂર આવેલી છે .
• બે ગ્રહોની વચ્ચે: અવકાશમાં પૃથ્વીનું સ્થાન શુક્ર (Venus) અને મંગળ (Mars) ગ્રહોની વચ્ચે આવેલું છે .
• સૂર્યની પરિક્રમા: પૃથ્વી પોતાની ધરી પર ફરતાં ફરતાં સૂર્યની આસપાસ પણ ફરે છે, જેને આપણે પરિક્રમણ કહીએ છીએ .

૨. પૃથ્વી પર કોઈ સ્થળનું ચોક્કસ સ્થાન (અક્ષાંશ અને રેખાંશ):

પૃથ્વીના વિશાળ ગોળા પર કોઈ પણ સ્થળ ચોક્કસ ક્યાં આવેલું છે તે જાણવા માટે, તેની ઉપર આડી અને ઊભી કાલ્પનિક રેખાઓ દોરવામાં આવી છે. આ રેખાઓ દ્વારા પૃથ્વી પરના કોઈપણ સ્થળનું સચોટ સ્થાન જાણી શકાય છે .

[Image of Earth showing latitude and longitude lines]

અક્ષાંશ (Latitude - આડી રેખાઓ):

પૃથ્વીના ગોળા પર દોરેલી આડી કાલ્પનિક રેખાઓને અક્ષાંશ કહે છે. પૃથ્વીની સપાટી પરના કોઈ સ્થળને પૃથ્વીના કેન્દ્ર સાથે જોડતી સીધી રેખા વિષુવવૃત્તીય કાલ્પનિક સપાટી સાથે જે ખૂણો બનાવે તે તે સ્થળનો અક્ષાંશ કહેવાય . અક્ષાંશવૃત્તોની કુલ સંખ્યા ૧૮૧ છે . બે અક્ષાંશવૃત્તો વચ્ચે વાસ્તવિક જમીન સપાટી પર આશરે ૧૧૧ કિમીનું અંતર હોય છે .

• વિષુવવૃત્ત (Equator - 0°): પૃથ્વીની સપાટી પર મધ્યમાં દોરેલી આ રેખા પૃથ્વીના બે સરખા ભાગ કરે છે. ઉપરનો ભાગ ઉત્તર ગોળાર્ધ અને નીચેનો ભાગ દક્ષિણ ગોળાર્ધ કહેવાય છે .
• કર્કવૃત્ત: ૨૩.૫° ઉત્તર અક્ષાંશ .
• મકરવૃત્ત: ૨૩.૫° દક્ષિણ અક્ષાંશ .
• ઉત્તર ધ્રુવવૃત્ત: ૬૬.૫° ઉત્તર અક્ષાંશ .
• દક્ષિણ ધ્રુવવૃત્ત: ૬૬.૫° દક્ષિણ અક્ષાંશ .

રેખાંશ (Longitude - ઊભી રેખાઓ):

પૃથ્વીના ગોળા પર દોરેલી ઊભી કલ્પિત રેખાઓને રેખાંશ કહે છે. આ રેખાઓ ધ્રુવ પાસે એકબીજાને મળે છે . કુલ રેખાંશવૃત્તોની સંખ્યા ૩૬૦ છે .

• ગ્રીનિચ રેખા (0°): ઇંગ્લેન્ડના ગ્રીનિચ શહેર પરથી પસાર થતી આ રેખા પૃથ્વીના પૂર્વ અને પશ્ચિમ એમ બે ભાગ પાડે છે .
• આંતરરાષ્ટ્રીય દિનાંતર રેખા (૧૮૦°): આ રેખા ઓળંગતા તારીખ અને વાર બદલાય છે. તે પેસિફિક મહાસાગરમાંથી પસાર થાય છે. આ રેખા કેટલાક સ્થળોએ સીધી દોરવાને બદલે વાંકીચૂંકી દોરવામાં આવી છે, જેથી એક જ દેશના ટાપુઓ પર એક જ દિવસે બે અલગ અલગ તારીખ કે વાર ન થાય .

૩. અવકાશમાં દિશા અને સ્થાન:

• ધ્રુવનો તારો (Pole Star): આકાશમાં ઉત્તર દિશામાં દેખાતો ધ્રુવનો તારો પૃથ્વી પર દિશા અને સ્થાન નક્કી કરવામાં મદદરૂપ થાય છે. તે પૃથ્વીના ઉત્તર ગોળાર્ધમાંથી જ જોઈ શકાય છે .
• પૃથ્વીનો આકાર: પૃથ્વી સંપૂર્ણ ગોળ નથી, પણ નારંગી જેવી છે. તે ધ્રુવ પ્રદેશો આગળથી થોડી ચપટી અને વિષુવવૃત્ત આગળથી થોડી ફૂલેલી છે .

૪. આધુનિક ટેકનોલોજી દ્વારા સ્થાન (GPS):

ગ્લોબલ પોઝિશનિંગ સિસ્ટમ (GPS) દ્વારા મોબાઈલ ફોન અને ગૂગલ અર્થ મારફતે આપણે પૃથ્વી પરના કોઈપણ સ્થળના અક્ષાંશ અને રેખાંશ ખૂબ સહેલાઈથી જાણી શકીએ છીએ .

ગ્રહણ (Eclipse)

ગ્રહણ એ ખગોળીય ઘટના છે જે સૂર્ય, પૃથ્વી અને ચંદ્રની ચોક્કસ સ્થિતિને કારણે થાય છે. સૂર્ય પોતે પ્રકાશિત છે, જ્યારે ચંદ્ર સૂર્યના પ્રકાશથી ચમકે છે .

[Image showing the relative positions of the sun, earth, and moon during solar and lunar eclipses]

સૂર્યગ્રહણ (Solar Eclipse):

જ્યારે ચંદ્ર પૃથ્વીની પ્રદક્ષિણા કરતી વખતે સૂર્ય અને પૃથ્વીની વચ્ચે આવી જાય છે, ત્યારે સૂર્યગ્રહણ થાય છે . ચંદ્ર સૂર્ય કરતાં કદમાં ઘણો નાનો હોવાથી તે સૂર્યને સંપૂર્ણપણે ઢાંકી શકતો નથી. સૂર્યગ્રહણ હંમેશા અમાસના દિવસે થાય છે, પરંતુ દરેક અમાસે આ ઘટના બનતી નથી .

ચંદ્રગ્રહણ (Lunar Eclipse):

જ્યારે પૃથ્વી સૂર્ય અને ચંદ્રની વચ્ચે આવી જાય છે, ત્યારે પૃથ્વીનો પડછાયો ચંદ્ર પર પડે છે. ચંદ્રગ્રહણ હંમેશા પૂનમની રાતે જ થાય છે, પરંતુ દરેક પૂનમે આવી ઘટના બનતી નથી .

પડછાયાની રમત: જો ટોર્ચ (સૂર્ય) અને તમારી વચ્ચે દડો (ચંદ્ર) આવે તો સૂર્યગ્રહણ. જો ટોર્ચનો પ્રકાશ તમારા પર પડે અને પાછળ દીવાલ (ચંદ્ર) પર તમારો પડછાયો પડે તો ચંદ્રગ્રહણ.

પૃથ્વીની ગતિ અને ઋતુઓ

૧. ગતિના પ્રકારો:

• પરિભ્રમણ (Rotation): પોતાની ધરી પર ૨૪ કલાકમાં એક ચક્ર (દૈનિક ગતિ). આનાથી દિવસ અને રાત થાય છે .
• પરિક્રમણ (Revolution): સૂર્યની આસપાસ ૩૬૫ દિવસમાં એક ચક્ર (વાર્ષિક ગતિ). તે લંબગોળાકાર કક્ષામાં ફરે છે .

૨. મહત્વની ભૌગોલિક ઘટનાઓ:

• ૨૧મી જૂન: કર્કવૃત્ત પર સૂર્યના કિરણો સીધા, ઉત્તર ગોળાર્ધમાં લાંબો દિવસ અને ટૂંકી રાત .
• ૨૨મી ડિસેમ્બર: મકરવૃત્ત પર સૂર્યના કિરણો સીધા, ઉત્તર ગોળાર્ધમાં દિવસ ટૂંકો અને રાત લાંબી .
• સંપાત (Equinox): ૨૧ માર્ચ અને ૨૩ સપ્ટેમ્બરના રોજ સૂર્યના કિરણો વિષુવવૃત્ત પર સીધા પડતા હોવાથી રાત અને દિવસ સરખા થાય છે .
• લીપવર્ષ: દર ૪ વર્ષે ફેબ્રુઆરી મહિનામાં ૨૮ ને બદલે ૨૯ દિવસ હોય છે .

Quick Revision

• સૌથી મોટો ગ્રહ: ગુરુ | ચમકતો: શુક્ર | લાલ: મંગળ
• અક્ષાંશ: ૧૮૧ (આડી) | રેખાંશ: ૩૬૦ (ઊભી)
• સૂર્યગ્રહણ: અમાસ | ચંદ્રગ્રહણ: પૂનમ
• ૨૧ જૂન: સૌથી લાંબો દિવસ