Standard 6 - - Social Science - Chapter 10 -GCERT Gujarati Notes

પૃથ્વીના આવરણો

૧. પ્રસ્તાવના અને પૃથ્વીનો ઉદ્ભવ

સૌરપરિવારમાં પૃથ્વી એકમાત્ર એવો ગ્રહ છે જેને અનુકૂળ તાપમાન, પાણી, હવા અને જીવન મળ્યું છે. પૃથ્વી તેના ઉદ્ભવ સમયે એક 'અગનગોળા' સ્વરૂપે હતી. આ ગરમ ગોળો ધીરે-ધીરે ઠંડો પડતાં તેમાં રહેલાં તત્ત્વોનું ક્રમશઃ પ્રવાહી અને ઘન સ્વરૂપમાં રૂપાંતર થયું. આ પ્રક્રિયાને કારણે પૃથ્વીની આસપાસ વાયુઓનું તથા સપાટી પર ખડકો અને માટીનું આવરણ અસ્તિત્વમાં આવ્યું, અને ખાડાઓમાં પાણી ભરાતાં મહાસાગરો બન્યા. આમ પૃથ્વીના ચાર આવરણો રચાયાં .

૨. મૃદાવરણ (Lithosphere)

• અર્થ: પૃથ્વીના ઉપરના પોપડાને મૃદાવરણ કહે છે. 'મૃદ' શબ્દનો અર્થ માટી થાય છે. આ પોપડો માટી અને ખડકો જેવા ઘન પદાર્થોનો બનેલો હોવાથી તેને ‘ખડકાવરણ’ કે ‘ઘનાવરણ’ પણ કહે છે .
• વિસ્તાર અને બંધારણ: પૃથ્વી સપાટીનો આશરે ૨૯% ભાગ મૃદાવરણે રોકેલો છે. આ પોપડો ૬૪ કિમી થી ૧૦૦ કિમી જેટલો જાડો છે. તેમાં મુખ્યત્વે એલ્યુમિનિયમ અને સિલિકા જેવાં હલકાં તત્ત્વો રહેલાં છે. સમુદ્રમાં આ પોપડો પાતળો હોય છે .
• ભૂમિ સ્વરૂપો: આ ભાગ પર પર્વતો, ઉચ્ચપ્રદેશો અને મેદાનો આવેલાં છે .
• તાપમાન અને મેગ્મા: જેમ ઊંડાઈએ જઈએ તેમ તાપમાન વધે છે. સામાન્ય રીતે દર ૧ કિમીની ઊંડાઈએ ૩૦° સેલ્સિયસ તાપમાન વધે છે. વધારે ગરમીથી અંદરના ખડકો પીગળી જઈને અર્ધપ્રવાહી ઘટ્ટ સ્વરૂપમાં ફેરવાય છે, જેને ‘મેગ્મા’ (ભૂરસ) કહે છે .
• સંતુલન: ગરમી અને દબાણ જેવા પરસ્પર વિરોધી બળો વચ્ચે સમતુલા જળવાતી હોવાથી પૃથ્વીનો પોપડો ફાટી જતો નથી .
• મહત્ત્વ: મૃદાવરણ માનવ નિવાસ (આવાસ), ખેતી, ઉદ્યોગો અને જંગલો માટે આધારરૂપ છે. તે આહારથી માંડીને આવાસ સુધીના આપણા અસ્તિત્વનો પાયો છે .

૩. જલાવરણ (Hydrosphere)

• વ્યાપ: પૃથ્વીની સપાટી પર ભૂમિ વિસ્તાર કરતા પાણીનો વિસ્તાર વધારે છે. પૃથ્વી સપાટીનો આશરે ૭૧% ભાગ જલાવરણથી ઘેરાયેલો છે .
• મહાસાગરો: પેસેફિક, એટલાન્ટિક, હિંદ અને આર્કિટક મહાસાગર. આ મહાસાગરો ખૂબ વિશાળ અને ઊંડા છે, જેના તળિયે ૧૦ થી ૧૧ કિમી જેટલી ઊંડી ખાઈઓ આવેલી છે .
• પાણીનું વિતરણ: પૃથ્વી પરના કુલ પાણીમાંથી ૯૭% પાણી સમુદ્રમાં છે જે ખારું છે. બાકીના પાણીનો મોટો ભાગ ધ્રુવો અને હિમાલય પર બરફ રૂપે છે. પીવાલાયક મીઠું પાણી ખૂબ ઓછું છે અને તે 'જલાવરણની ભેટ' છે .
• મહત્ત્વ: સમુદ્રો આબોહવાને ભેજવાળી રાખે છે અને વરસાદ લાવે છે. સમુદ્રમાંથી રસાયણો, ખનીજો (મેંગેનીઝ, લોખંડ વગેરે) અને માછલાં મળે છે. સમુદ્રના મોજાં અને ભરતીમાંથી વિદ્યુતશક્તિ મેળવી શકાય છે. તે જળમાર્ગ તરીકે પણ ઉપયોગી છે .

૪. વાતાવરણ (Atmosphere)

વ્યાખ્યા: પૃથ્વીની ચારેબાજુ વીંટળાઈને આવેલા ૮૦૦ થી ૧૦૦૦ કિમી સુધીના વાયુના આવરણને વાતાવરણ કહે છે .

• ગુણધર્મો: તે નરી આંખે જોઈ શકાતું નથી. તે રંગહીન, ગંધહીન, સ્વાદરહિત અને પારદર્શક છે. તેમાં વાયુઓ, પ્રવાહી (પાણીની વરાળ) અને ઘન (રજકણો) તત્ત્વો હોય છે .
• વાયુઓનું પ્રમાણ: નાઈટ્રોજન (૭૮.૦૩%), ઓક્સિજન (૨૦.૯૯%), ઓર્ગોન (૦.૯૪%), કાર્બન ડાયોક્સાઈડ (૦.૦૩%) અને અન્ય વાયુઓ (૦.૦૧%) .
• ઊંચાઈ મુજબ વાયુઓ:
  • કાર્બન ડાયોક્સાઈડ ભારે હોવાથી નીચલા સ્તરમાં (૨૦ કિમી સુધી) વધુ હોય છે .
  • ઓક્સિજન ૧૧૦ કિમી અને નાઈટ્રોજન ૧૩૦ કિમીની ઊંચાઈ પછી ઘટી જાય છે .
  • ખૂબ ઊંચાઈએ હાઈડ્રોજન અને હિલિયમ જેવા હલકા વાયુઓ હોય છે .
• ઓઝોન વાયુ: વાતાવરણમાં ઓછું પ્રમાણ હોવા છતાં, તે સૂર્યના જલદ પારજાંબલી (Ultraviolet) કિરણોનું શોષણ કરી પૃથ્વીને પ્રચંડ ગરમીથી બચાવે છે .
• રજકણો: વાતાવરણના રજકણો સૂર્યપ્રકાશને ફેલાવે છે, જેથી સૂર્યોદય/સૂર્યાસ્ત સમયે એકાએક અંધારું કે અજવાળું થતું નથી અને આકાશી રંગો દેખાય છે .
• ઉપયોગિતા: વાતાવરણ અવાજનું પ્રસારણ કરે છે (રેડિયો-દૂરદર્શન શક્ય બને છે) અને ઉલ્કાઓ સામે કુદરતી ઢાલ બની પૃથ્વીનું રક્ષણ કરે છે .

૫. જીવાવરણ (Biosphere)

• વ્યાખ્યા: મૃદાવરણ, જલાવરણ અને વાતાવરણના જે ભાગમાં જીવસૃષ્ટિ વ્યાપેલ છે તેને જીવાવરણ કહે છે. પૃથ્વી જ સૌર પરિવારમાં જીવાવરણ ધરાવતો ગ્રહ છે .
• ઘટકો: તેમાં વનસ્પતિ, પ્રાણીઓ, જીવજંતુઓ અને માનવોનો સમાવેશ થાય છે .
• મહત્ત્વ: સજીવો ખોરાક અને કાચો માલ જીવાવરણમાંથી મેળવે છે. માનવજીવનના અસ્તિત્વ અને નિર્વાહનો આધાર જીવાવરણ છે .
• માનવ પ્રવૃત્તિઓની અસર: જીવાવરણ મોટે ભાગે સંતુલિત સ્થિતિમાં હોય છે, પરંતુ માનવીય વિક્ષેપ અને પર્યાવરણના શોષણને કારણે આ તંત્ર જોખમાય છે, જે માનવ અને પર્યાવરણ બંને માટે હાનિકારક છે .

Quick Revision (ઝડપી પુનરાવર્તન)

મૃદાવરણ (Lithosphere) પૃથ્વીનો ૨૯% ભાગ. માટી અને ખડકોનું બનેલું. ૬૪-૧૦૦ કિમી જાડાઈ. ઊંડાઈ વધતા તાપમાન વધે (દર ૧ કિમી એ ૩૦°C).

જલાવરણ (Hydrosphere) પૃથ્વીનો ૭૧% ભાગ. ૯૭% પાણી ખારું (સમુદ્રમાં). પીવાલાયક મીઠું પાણી ખૂબ ઓછું.

વાતાવરણ (Atmosphere) ૮૦૦-૧૦૦૦ કિમી ઊંચાઈ. ૭૮% નાઈટ્રોજન, ૨૧% ઓક્સિજન. ઓઝોન વાયુ UV કિરણોથી બચાવે.

જીવાવરણ (Biosphere) વનસ્પતિ, પ્રાણીઓ અને માનવોની સૃષ્ટિ. ત્રણેય આવરણોમાં જ્યાં જીવન છે તે ભાગ.