Standard 6 - - Social Science - Chapter 8 -GCERT Gujarati Notes

📜

ભારતવર્ષની ભવ્યતા

ભારતવર્ષની ભવ્યતા વિશેની સંપૂર્ણ અને વિસ્તૃત સમજૂતી નીચે મુજબ છે:

પ્રાચીન ભારતમાં ખેતી અને સિંચાઈ (Agriculture and Irrigation)

પ્રાચીન ભારતમાં ખેતીની શરૂઆત થઈ ચૂકી હતી અને તે સમયના લોકો ખોરાક અને વપરાશની વસ્તુઓ માટે ખેતી પર નિર્ભર હતા.

• મુખ્ય પાકો: ઘઉં, જવ, ડાંગર, જુવાર, બાજરી, તલ અને વટાણાની ખેતી થતી હતી.
• ઓજારો (Tools): હડપ્પા સંસ્કૃતિમાંથી હળના વાસ્તવિક અવશેષો મળ્યા નથી, પરંતુ હળ આકારનું રમકડું મળ્યું છે, જે સાબિત કરે છે કે ખેતીમાં હળનો ઉપયોગ થતો હતો. આશરે ૨૫૦૦ વર્ષ પહેલાં લોખંડના સાધનોનો ઉપયોગ વધ્યો, જેમાં જંગલો સાફ કરવા માટે કુહાડીઓ અને ખેડવા માટે હળના ફણાંનો સમાવેશ થાય છે. આ ઉપરાંત દાતરડું અને કુહાડા જેવા સાધનો પણ વપરાતા હતા.
• સિંચાઈ (Irrigation): સમૃદ્ધ ગામડાં વગર રાજાઓનું ટકી રહેવું મુશ્કેલ હતું, તેથી સિંચાઈ વ્યવસ્થા પર ખાસ ધ્યાન આપવામાં આવ્યું. નહેરો, કૂવા, તળાવો અને કૃત્રિમ જળાશયો બનાવવામાં આવ્યા હતા.

ગ્રામીણ અને નગરજીવન (Village and City Life)

• ઉત્તર ભારતનું ગ્રામીણ જીવન: ગામના વડાને ‘ગ્રામભોજક’ કહેવામાં આવતા. આ પદ વંશપરંપરાગત હતું. ગ્રામભોજક સૌથી મોટા જમીનમાલિક હતા અને કરવેરા ઉઘરાવવાનું તથા કાયદો-વ્યવસ્થાનું કામ સંભાળતા.
• દક્ષિણ ભારતનું જીવન: અહીં મોટા જમીનદારો, નાના ખેડૂતો અને જમીનવિહોણા મજૂરો રહેતા હતા.
• નગરજીવન: શહેરો કિલ્લાબંધીથી સુરક્ષિત હતા. શહેરોમાં ‘વલયકૂપ’ મળી આવ્યા છે, જે શૌચાલય, નીક અથવા કચરાપેટી તરીકે ઉપયોગમાં લેવાતા હતા.
• ખોરાક અને પોશાક: ઘઉં, જવ, ચોખા, દૂધ, દહીં, ઘી, ફળફળાદિ તેમજ માંસ-માછલીનો ઉપયોગ થતો. નીચલા ભાગનું વસ્ત્ર ‘નીવિ’ અને ઉપરનું વસ્ત્ર ‘વાસ’ કહેવાતું. ક્યારેક ઉપર ‘અધિવાસ’ લપેટતા.

સાહિત્યનો વારસો (Literary Heritage)

ભારતીય સાહિત્યને ધાર્મિક, ધર્મેતર અને વિદેશી મુસાફરોના વર્ણનોમાં વહેંચી શકાય છે.

ધાર્મિક સાહિત્ય

• વેદો: ઋગ્વેદ, યજુર્વેદ, સામવેદ અને અથર્વવેદ. બ્રાહ્મણ ગ્રંથો અને આરખ્યકોમાં શતપથ બ્રાહ્મણ, ગોપથ બ્રાહ્મણ અને બૃહદારણ્યક મહત્વના છે.
• મહાભારત: વેદવ્યાસ રચિત મહાકાવ્ય, જેમાં એક લાખ શ્લોકો છે.
• રામાયણ: વાલ્મીકિ રચિત ગ્રંથ, જેમાં શ્રીરામની કથા અને આદર્શ સમાજજીવન વર્ણવાયું છે.
• ઉપનિષદો: કુલ ૧૦૮ ઉપનિષદો છે. કઠ, કેન, મુંડક, માંડૂક્ય, ઈશાવાસ્યમ્ અને છાંદોગ્ય ઉપનિષદો પ્રખ્યાત છે.
• પુરાણો: કુલ ૧૮ પુરાણો છે, જેમાં વિષ્ણુપુરાણ, ગરુડપુરાણ, વાયુપુરાણ અને મત્સ્યપુરાણ મહત્વના છે.
• બૌદ્ધ સાહિત્ય: ત્રિપિટક – સૂત્ત, વિનય અને અભિધમ્મ પિટક, તેમજ જાતક કથાઓ, મિલિન્દ પાન્હો અને દિવ્યાવદાન.
• જૈન સાહિત્ય: આગમ ગ્રંથો, આચારંગ અને વૈતાલિક દશાવૈતાલિક સૂત્ર મહત્વના છે.

વેપાર અને નવા માર્ગો (Trade Routes)

• બંદરો: લોથલ હડપ્પીય સંસ્કૃતિનું મોટું બંદર હતું. ખંભાત, ભરૂચ, સોપારા અને તામ્રલિપ્તિ આંતરરાષ્ટ્રીય બંદરો હતા.
• આયાત-નિકાસ: સુતરાઉ અને રેશમી કાપડ, મસાલા, તેજાના અને લાકડાની નિકાસ થતી, જ્યારે સોનું અને ચાંદીની આયાત થતી.
• રેશમ માર્ગ: ચીનથી ઈરાન, અરબસ્તાન, ગ્રીસ અને રોમ સુધીનો મહત્વપૂર્ણ વેપાર માર્ગ હતો.
• દક્ષિણ ભારતના બંદરો કાળા મરી અને તેજાનાની નિકાસ માટે જાણીતા હતા.

શિક્ષણનો વારસો (Education)

• તક્ષશિલા: નીતિશાસ્ત્ર, સંસ્કૃત વ્યાકરણ, ખગોળ અને જ્યોતિષનું શિક્ષણ આપવામાં આવતું.
• નાલંદા: વિશ્વવિખ્યાત વિદ્યાપીઠ, જ્યાં નાગાર્જુન જેવા આચાર્યોએ શિક્ષણ આપ્યું.
• વલભી: પ્રવેશ પરીક્ષા અને ઇન્ટરવ્યુ પ્રણાલી ધરાવતી મહત્વપૂર્ણ વિદ્યાપીઠ હતી. હિન્દુ, બૌદ્ધ અને જૈન ત્રણેય ધર્મોનું શિક્ષણ અપાતું.
• વિક્રમશિલા અને ઓદન્તપુરી પણ પ્રખ્યાત વિદ્યાપીઠો હતી.

સિક્કા (Coins)

• ભારતમાં સૌથી જૂના સિક્કા પંચમાર્ક સિક્કા હતા.
• ઇન્ડો-ગ્રીક રાજાઓએ રાજાના ચિહ્ન અને પ્રતિમાવાળા સિક્કા શરૂ કર્યા.
• ગુપ્તકાળમાં સોનાના સિક્કા શ્રેષ્ઠ ગુણવત્તાના હતા.
• સમુદ્રગુપ્તના વીણાવાદન કરતા અને વ્યાઘ્ર પરાક્રમ દર્શાવતા સિક્કા મળ્યા છે.
• ચંદ્રગુપ્ત દ્વિતીયના સિંહવિક્રમ અને ગરુડધ્વજ સિક્કા ભારતની સમૃદ્ધિ દર્શાવે છે.